Магас
Магас (я) (иштта Магате) — ГӀалгӀай Мехка нанагӀала. ХӀанзара Магас йиллай 1992 шера, 700 шерал совгӀа хьалха Аланойчен нанагӀала а хинна йохаяьчул тӀехьагӀа меттаоттаяьй из. Эрсечен субъекта административни юкъ йолча пхьешта юкъера эггара зӀамигагӀеи къонагӀеи я.
| Пхье | |||||
| Магас | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Магас | |||||
 | |||||
|
|||||
| 43°10′ с. ш. 44°49′ в. д.HGЯO | |||||
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
||||
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче | ||||
| Пхье округ | Магас | ||||
| Пхьеда | Овшанаькъан Башира Ӏусман | ||||
| Тархьари географии | |||||
| Йиллай | 1994 шера | ||||
| Пхье я | 2000 шера денз | ||||
| Майда | 12,63[1] км² | ||||
| Лакхал | 600 м | ||||
| Ӏалама лоаттам | юккъера | ||||
| Сахьата оаса | UTC+3:00 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗15 279[2] саг (2022) | ||||
| Айххал | 1209,74 саг/км² | ||||
| Къамаш | гӀалгӀай, эрсий, кхыбараш а | ||||
| Динаш | сунний бусалбаш, православхой | ||||
| Катойконим | мага́схо, магáсхой | ||||
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий | ||||
| Дагарга идентификатораш | |||||
| Телефоний код | +7 8734 | ||||
| Пошта индекс | 386001 | ||||
| Код ОКАТО | 26401 | ||||
| Код ОКТМО | 26701000001 | ||||
| magasonline.ru | |||||
|
|
|||||
 Медиафайлаш Викиларма чу | |||||
.svg)
.png)
.svg)
Этимологи
тоадеГӀалгӀай Мехка кердача нанагӀалий цӀи «Магас» хургйолаш ювца оттаяьр цӀихеза тархьархо Коазой Дауда Нурдин ва. Юххера ГӀалгӀайчен Мехкдас кхычарна юкъера из хержа хиннай[3]. Тархьара, археологен, лингвистикан дараштеи цигарча географе цӀерай топонимикаи бух тӀабодаш тиллай кердача нанагӀалий цӀи[4]. Цу дарашка тӀатайжача Даькъасте иллача ширача Оалойчен нанагӀала цӀи хиннай «Магас». «Магас» яхача топонима чу «Ма» гӀалгӀай меттала малх яхилга да[~ 1]. ХӀаьта, «га»/«го» («круг», «диск») тӀатехача хьахул «мага»/«маго»[~ 2] — «маьлха гом, маьлха го». Чаккхенга латта «с» — гӀалгӀай «са» (лаьтта, моттиг) яхачох хьадаьнна дола моттиг белгалъю да́къилг да.
«Магас» ширача гӀалгӀай меттала «маьлха лаьтта/моттиг» яхилга да, амма нагахьа санна из пхье цӀи яле, «маьлха пхье» аьнна, дашха йиш я из дош[5][6][7].
Тархьар
тоадеШира зама
тоадеЭггара хьалха Магас тептараш тӀа хьоаяьй иттлагӀча бӀаьшера ваьхача МасӀуди яхача Ӏарбечо 943 шера[8][9]. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Ӏарбечо, МасӀуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Сарир цӀи йолча паччахьалкхен доазон тӀара (хӀанз нохчашкахьа Орга хий доагӀачара[3]) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича, гӀаш воагӀа саг Магасе кхоачаргва, аьнна[10].
ГӀалгӀай Ӏилманхошта хетачох Оалойчен нанагӀала Магас иллай хӀанз Яндаре, ГӀаьзе-Коа, СурхотӀе, Экажакъонгий-Юрт, Ӏаьлий-Юрт ядача айеннача метте, хӀанзара Магаса доазув чу а лоацаш, малхбоалехьа Эса-чӀоже дӀатӀа а йоалаш[11].
ХIII бӀаьшера моалоша йохаяьй Магас. 1238 шу чакхдоалаш, Ӏай, Магаса кӀала эттаб, Бату-хан хьалха а волаш, моалой бӀу. Цхьан бетта духьала лаьттаб гӀалгӀай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма моалой сов дукха хиларах дӀаяьккхай Магас моастагӀаша. Из хиннад, 1239 шу долалуш. «ЦӀи мара хӀама йисанзар Магасах», ― язду моалой бӀенаца хиннача йоазонхочо аль-Джувейне[12].
ХӀанзара зама
тоаде1995 шера ГӀалгӀай Мехкдас Овшанаькъан Руслана кертера лард еллай ГӀалгӀайчен керттера пхьенна. 2002 шера денз Магас официальни ГӀалгӀай Мехка нанагӀала я.
Сурташ
тоаде-
Мехкдаь Лакха-ЦӀа -
Аллея -
-
Барта-гӀала тӀара гуш дола сурт
.jpg)
Белгалдаккхар
тоаде- Комментареш
- ↑ Дукха ха яц гӀалгӀаша малхах «ма» я́ха. Ширача урартхоша маьлха Даьлах йоаккхаш хинна цӀи я «Ма» яхар. ХӀанзара гӀалгӀай «малх» яха дош шин дешах латт: «ма» («малх»), «алхха» («цаӀ мара доаца, къоастадаь»). Байсаранаькъан Муртаза Идриса ший «БӀаьшерий боадонгара» яхача романа чу белгалдоаккхаш яздаьд: «Боккхийча нáха хьаяхачох, хьалха малхах ма я́ха́д, тӀаккха цу тӀа алхха ӀотӀакхийттад». Малхах Даьла веш хиннача гӀалгӀаша Ма́лхá те́къача хана даь кхайкар да «ма алхха» яхар
- ↑ Къаьнарча гӀалгӀай оаламо хьаяхачох, цхьадолча тайпай (Салгхой, ТӀумахой, Оздой) гаьнара да́ (этнарх) Маго яхаш ва. Маго моцагӀа гӀалгӀаша маьлха Даьла мо лоархӀаш хиннав. ГӀалгӀай лоам хӀанз а латташ да шира ерд Маго-Ерд яхаш цӀи а йолаш.
- Нормативни бокъон акташ
- Хьасташ
- ↑ Официальный сайт муниципального образования «Городской округ город Магас». История Архиве диллад 2015 шера маьтсела 24 дийнахьа.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
- ↑ 3,0 3,1 Ӏарчакханаькъан С., 2021.
- ↑ Информационно-справочная правовая система «КонсультантПлюс». Пояснительная записка «К проекту Федерального закона «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования город Магас» (эрс.). Consultant.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 9.11.2015.
- ↑ Кодзоев, 2001, оа. 44.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 117.
- ↑ Заяц, 2001, оа. 11—12.
- ↑ Минорский, 1963, оа. 192.
- ↑ Агусти Алемань, 2003, оа. 569.
- ↑ Минорский, 1963, оа. 204.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 118, 119.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 125—126.
Хьажа иштта
тоадеЛитература
тоаде- Агусти Алемань. Аланы в древних и средневековых письменных источниках. — М.: Менеджер, 2003.
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии / Отв. ред. Н. Д. Кодзоев. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Заяц Д. В. Магас — Город Солнца — новая столица Ингушетии // География : журнал. — 2001. — № 11. — С. 11—12.
- Кодзоев Н. Д. Местонахождение и значение названия аланской столицы города Магас // Вестник Археологического центра : научный журнал. — Назрань, 2001. — Вып. 1. — С. 43—52.
- Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента. — М., 1963.
- Арчаков С. Седкъий гулдеш лела саг (inh) // Сердало : газет. — 2021. — тушола 11 дийнахьа (№ 36 (12481)).