ГӀалгӀай
ГӀалгӀай (ба) (эрс: Ингуши) — Даькъастера къам. ГӀалгӀайче а, Ӏаьдало хӀирий доазонгахьа лоархӀача ГӀалме шахьареи Буро тӀеи хьалха денз даха къам да[30][31][32]. Иштта, дуккха хана денз баьхаб Нохчий мехка хӀанзарча Серноводски шахьареи Оарштхой-Фарта шахьареи[33]. Цул совгӀа гӀалгӀай диаспораш я цхьайолча паччахьалкхенашка Европеи, Юкъерча Азеи, Гаргарча Малхбоалеи[34][35][36]. Дерригача дунен тӀа гӀалгӀай 1 млн саг ва[15].
ГӀалгӀай | |
---|---|
ХӀанзара шоай цӀи | гӀа: ГӀалгӀай |
Дукхали Ӏеш бола моттиги | |
Берригаш: ↗ 1 млн[15] | |
|
|
Къамах лаьцар | |
Археологе культура | Кобански |
Мотт | гӀалгӀай |
Ди | сунний ислам |
Расай тайпа | европеоидаш: кавказа тайпа[29] |
Юкъеболхаш ба | нахски къамаш |
Гаргара къамаш | бацой, нохчий |
![]() |
ГӀалгӀаша бувцар гӀалгӀай мотт ба, гӀалгӀай йоазув кириллица ларда тӀа латт. Лелабеш бола ди Ислам ба.
ТархьарТоаде
«Кавказская раса» яха термин Ӏилманна юкъеяьккхача цӀихезача немций Ӏилманхочо Блуменбах Иоганн Фридриха лоархӀар «Кавказ — адамле хьадаьнна моттиг» хилар.
Цу йоккхача кавказа (европеоидни) раса юкъедоагӀача кавкасиона антропологен тайпан лоархӀ Ӏилманхоша гӀалгӀай. Ширача гӀалгӀай тархьара тохкамхочо Горепекин Ивана Фомас яздаьд: «ХӀанз ха декхарийла ва хӀаравар воай даьй бовзара а, хьалхагӀара культуреи мотти хьабаьнна моттиг йовзара а дӀоагӀа ул Кавказе. Из лораду вай ширача даьх бисача гӀалгӀай-нохчий къамо».
ДиТоаде
ЖӀаргахой диТоаде
Тархьархо хиннача Далгат Башира хьаяьха́чох[37], жӀаргахой ди ГӀалгӀай мехка эггара хьалхагӀа XтбӀаьшера гарга чубаьннаб Гуржашкахьара, цудухьа ди кхайко́ бехка́ хиннараш а гуржий хиннаб[37]. Нохчийи ГӀалгӀайи мехкашка хӀанз а тӀехьа дуккха цу ханара гӀишлош а, вешта жӀаргахой ди хинна хилара белгалонаш а я, селлара из чӀоагӀа баьржар хилар бахьан долаш[37]. Ӏилманхочун балхашка дукха тайп-тайпара юкъерча бӀаьшерашка баьха́ча тархьархойи наькъахойи тешалаш доалдаьд, цар яьха́чох, гӀалгӀай лаьтта киназаш дийтта́ хиннад, монастырь етта́ хинна а хила мег[37]. Къаьстта аьлча, къаман немций хиннача Иоганн Гюльденштедти Петра-Симон Палласи яхача Ӏилманхоша XVIII бӀаьшера уж ГӀалгӀай мехка хинначул тӀехьагӀа даьча тешалашта тӀатовжаш хилча, ТкъобӀаь-Ерда чу (IX—X бӀаьшерашка етта хинна йолча[38]) «дошо, сигала, Ӏаьржача бесара алапашца яздаь хинна» жайнаш даьда́д, иштта наӀара сана тӀа, чувоаллаш, «готикай алапашца» йоазош дар яхаш дувцаш а хиннаб[37].
ИсламТоаде
ГӀалгӀай сунний бусалба ба, шафиӀий мацабах а ба. Суфий тӀарийкъаташта юкъера леладеш шиъ да: къадарийи накъшбандийи[39][40].
Ислам гӀалгӀашта юкъе дала доладеннад кхы а VIII бӀаьшера, Ӏарбий Даьра аьлега гӀоллеи Дербентага гӀоллеи хазараштеи аланоштеи духьала тӀемаш де ухача хана. Цу ханара я аьнна лоархӀаш я Кистий чӀоже уллача Аьрзи яхача юрта корадаь дола борзах даь дола аьрзи («Сулейма аьрзи»). Яьккха́ча феса́ юкъе а нийсденна кхаьча хила дезаш да из укхаза ГӀалгӀай Лоам[41]. Тахан из зӀамига бӀалгӀа бусалба исбахьален борзах яьча хӀамашта юкъера эггара ширагӀа я аьнна лоархӀ Ӏилманхоша[42]. Из аьрзи тхьамагӀа мо леладеш хиннад Аьрзе баьха́ча гӀалгӀаша, цӀенгагара-цӀенга воккха-воккхагӀчунга а кхоачаш[43]. ХӀаьта, ЖӀайрах яхача юрта цӀи ювзаенна хила езаш я йоах Ӏилманхоша Джаррахь ибн ӀабдуллахӀ яхача Ӏарбий бӀунбаьччаца[44].
ГӀалгӀаша бусалба ди лелабеш хинналга тешалдеш йоазонаш да XVIII бӀаьшера, ишта Вахушти Багратиони яхачо яздаьд Ангуштара нах сунний бусалба ба аьнна[45]. Цхьабакъда беррига гӀалгӀай бусалба хьахиннабац Илисха-Юртара Киший Хьажа XIX бӀаьшера ГӀалгӀайче хьавенача хана мара. Цу хана денз гӀалгӀашта юкъе даьржад суфий тӀарийкъаташ: къадарийи накъшбандийи[46].
Хьажа ишттаТоаде
БелгалдаккхарТоаде
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
- ↑ Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения // Российская газета, Федеральный выпуск № 284(5660), 22.12.2011.
- ↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве // Мосстат // Wayback Machine архиве дӀадилла шоллар, 2012 Саькура 8 дийнахьа: Приложение 5. Национальный состав населения по г. Москва (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ Полевой Н. Ингушская диаспора в Турции // Ингушетия : газета. — 2020. — августа 13 дийнахьа.
- ↑ Степанова А. «Люди башен»: Как живут ингуши // Russia Beyond, 03.10.2018
- ↑ 7,0 7,1 Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока // Государственная архивная служба Республики Ингушетия, 17.06.2013.
- ↑ 8,0 8,1 Ингуши // Goturist
- ↑ В Сирии воюют ингуши, и возглавляют одни из самых дерзких боевых групп повстанцев // «Беzформата», 11.01.2019 (08.03.2013).
- ↑ Ingush in Kazakhstan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад 2016 Саькура 21 дийнахьа.
- ↑ Country: Uzbekistan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад 2016 Саькура 21 дийнахьа.
- ↑ Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии. // Демоскоп.
- ↑ Харсиева Л. Международный день кино. Ингуши в Лос-Анджелесе в начале XX века // Ингушетия : газета. — 2016. — декабря 28 дийнахьа.
- ↑ Гантимурова Т. Дети ингушских беженцев отправились в США, где проведут три месяца в американских семьях // Кавказский узел, 21.07.2014.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Албогачиева, 2017, с. 4.
- ↑ Ждут ли Юнус-Бека Евкурова в Европе и коротко об организаторах встречи в Бельгии // Habar.org. — 2012.
- ↑ Евкуров опроверг слухи о силовом возвращении на родину проживающих в Бельгии ингушей // Ведомости, 25.11.2012.
- ↑ Цечоев А., Паров А. Об ингушской диаспоре в Турции // Программа «Интервью» (эрс.). ГНТРК «Ингушетия» (2019).
- ↑ Алиханов А. Европейские ингуши познакомили жителей столицы Пятой республики с культурой своей Родины // Сердало : газета. — 2021. — октября 25 дийнахьа.
- ↑ Муцольгов М. Ингушский правозащитник: Живя в Норвегии, вайнахи строго берегут свои национальные традиции // Regnum, 03.06.2008.
- ↑ Севрюкова Е. Связанные родствомС. 37. // «Наши лица» : журнал. — 2019. —
- ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. // Государственная служба статистики Украины.
- ↑ Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Население по национальности и родному языку. // Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2012 Саькура 3 дийнахьа.
- ↑ Распределение населения Латвии по национальному составу и национальности на 01.01.2021.
- ↑ Виктория С. Торжества в Лидсе. Ингушская диаспора отметила День Победы в Великобритании // Ингушетия : газета. — 2018. — мая 14 дийнахьа.
- ↑ Боков И. Публикация из английской газеты про ингушей // «Бакъдар», 10.01.2019.
- ↑ Митинги в поддержку ингушских активистов прошли в Бельгии и Финляндии // Кавказский узел, 06.04.2019.
- ↑ news.myseldon. Ингушские «викинги» в Дании: «Мы раскиданы по островам, но стараемся общаться» : информационный сайт.
- ↑ Бунак В. В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // «Грозненский рабочий» : газета. — 1935. — 5 июля.
- ↑ Терский календарь, 1895, с. 14.
- ↑ Катышева М., Озиев М. Сознавать меру ответственности // Трагедия ингушского народа / Сост. Ю. Тангиев. — Грозный: Грозненский рабочий, 1991. — С. 3—35.
- ↑ Павлова, 2012, с. 26—27.
- ↑ ГӀалгӀайчен баха нах
- ↑ Чапанов А. К. Общественно-политическая жизнь ингушской эмиграции в Европе // Вестник РУДН. — 2018. — Т. 17, № 1. — С. 198—214. — ISSN 2313-2337.
- ↑ Сергей Дмитриев. Чтобы мир узнал: в Париже прошёл митинг в поддержку народа Ингушетии // RFI. — 2019. — 18 апреля дийнахьа.
- ↑ Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока. // Государственная архивная служба Республики Ингушетия (17 июня 2013).
- ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 Далгат, Башир Керимович. Христианство и магометанство в Чечне. Распространение христианства и магометанства среди ингушей. // Первобытная религия чеченцев и ингушей / С. А. Арутюнов. — 1-е изд. — М.: Наука, 2004. — С. 38—52. — 240 с. — 550 экз. — ISBN 5020098353.
- ↑ Храм Тхаба-Ерды в Ингушетии
- ↑ Албогачиева, 2017, с. 4—5.
- ↑ Johanna Nichols. The Ingush (with notes on the Chechen): Background information. Калифорнийский университет в Беркли (February 1997). ТӀеххьара техка хиннад 2007 Саькура 10 дийнахьа. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2006 оагӀой бетта 8 дийнахьа.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, с. 116.
- ↑ Притула А. Д. Арабские страны Ближнего Востока в средневековье (Египет, Сирия, Ирак) (эрс.). www.hermitagemuseum.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Государственный Эрмитаж.
- ↑ Ахриев, 1875, с. 1.
- ↑ Албогачиева, 2017, с. 37.
- ↑ Вахушти Багратиони, 1904, с. 137, 152.
- ↑ М. Албогачиева,ОСНОВНЫЕ ВИРДОВЫЕ БРАТСТВА У ИНГУШЕЙ, https://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-virdovye-bratstva-u-ingushey/viewer
ЛитератураТоаде
- Adrienne Mayor. The Amazons: Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World. — 2014. — ISBN 9781400865130.
- Джанашвили М. Г. Известия грузинских летописей и историков о Северном Кавказе и России. — Тифлис, 1897. — 206 с.
- Карл Кох. Путешествие через Россию к Кавказскому перешейку — 1836, 1837, 1838 г. — 1842.
- Яновский А. О Древней Кавказской Албании // Журнал Министерства народного просвещения. Часть LII. Отд. II.. — СПб, 1846.
- Вахушти Багратиони. География Грузии / Введение, перевод и примечания М.Г. Джананашвили. — Тифлис, 1904.