ГӀалгӀай

Кавказера къам

ГӀалгӀай (ба) (эрс: Ингуши), исторе иштта: гаргарий (эрс: гаргареи), дзӀардзувкъой (дзурдзуки), кистий (кисты, кистины) — Кавказера къам. ГӀалгӀайче, хӀанзарча ГӀалме шахьареи Буро тӀеи хьалха денз даха къам да[30][31][32]. Иштта, дуккха хана денз баьхаб Нохчий мехка хӀанзарча Серноводски шахьареи Оарштхой-Фарта шахьареи[33]. Цул совгӀа гӀалгӀай диаспораш я цхьайолча паччахьалкхенашка Европеи, Юкъерча Азеи, Гаргарча Малхбоалеи[34][35][36]. Дерригача дунен тӀа гӀалгӀай 1 млн саг ва[15]. Юххьанца исторе хьоахабаьб I бӀаьшера Страбон яхача шира яний Ӏилманхочун белхагахьа, тӀехьагӀа иштта хьоахабаьб юкъерча бӀаьшерий эрмалойи, Ӏарбийи, гуржийи йоазонашка[⇨].

ГӀалгӀай
ХӀанзара шоай цӀи гӀа: ГӀалгӀай
Дукхали Ӏеш бола моттиги
Берригаш: 1 млн[15]

 Россе Федераци: 444 833 (2010)[1][2][3]

 Туркий мохк: 85 000 (2020)[5][6]
 Шаьме: 34 500 (2010)[7][8][9]
 Иордани: 25 500 (2010)[7][8]
 ГӀазакхстане: 18 000 (2016)[10]
 Узбекистане: 800 (2016)[11]
 ГӀиргӀизстане: 568 (1999)[12]
 США: (белггал хац)[13][14]
 Европа: 200 000 (2020)[15]

Къамах лаьцар
Археологе культура Кобански
Мотт гӀалгӀай
Ди сунний ислам
Расай тайпа европеоидаш: кавказа тайпа[29]
Юкъеболхаш ба нахски къамаш
Гаргара къамаш бацой, нохчий
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу

ГӀалгӀаша бувцар гӀалгӀай мотт ба, гӀалгӀай йоазув кириллица ларда тӀа латт. Лелабеш бола ди Ислам ба.

Антропологе тайпа тоаде

«Кавказера раса» (лат: Varietas Caucasia, ингал: «Caucasian race») яхача терминаца белгалйоаккх кӀай раса, масала, ингалсий метта. Из белгалдаьр цӀихеза немций Ӏилманхо ва — Иоганн Фридрих Блуменбах. Цун хетар «Кавказ — адамле хьадаьнна моттиг» я. Кавказе дахаш дола къамаш цӀийца эггара цӀенагӀа да аьнна яздаьд цо[37][38]. Цу Кавказа расай Къулбаседа Кавказера вариант я — Кавказа антропологе тайпа. Из тайпа белгалдоаккх тахан юкъерча Кавказе дахача къамашка, къобана археологе культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II бӀаьшера юкъера денз — I бӀаьшера чаккхенга кхаччалца) аланой (I—XV бӀаьшерашка) баьхачеи. Шира гӀалгӀай тархьар тохкаш хиннача Ф. И. Горепекина яздаьд:

 «ХӀанз ха́ декхарийла ва хӀаравар вай даьй бовзара а, хьалхагӀара культуреи мотти хьабаьнна моттиг йовзара а дӀоагӀа Кавказе уллалга. Вай ширача дайх дисача гӀалгӀай-нохчий къамо лораду из»[39]. 

Антрополог хиннача В. В. Бунака яздаьд:

 Кхы мел долча Къулбаседа Кавказерча къамаел эггара дукхагӀа гӀалгӀашта юкъе дисад из кавказа тайпа[29].
 
Элмарз Хаутиев
Чах Ахриев


Ӏар / дукхал тоаде

Таханарча дийнахьа дукхагӀа бола гӀалгӀай Россе Федераце бах, къаьстта — ГӀалгӀай Республике. ГӀалгӀай тархьаргахьа гӀалгӀай къаман миграцей тайп-тайпара мураш белгалйоах.

Ди тоаде

 
ТӀеххьара гӀалгӀай цӀув а хинна, тӀаккха бусалба ди тӀаийца́ а вола Ховтанаькъан Элмарза-Хьажа

ЖӀаргахой ди тоаде

Тархьархо хиннача Далгат Башира хьаяьха́чох[40], жӀаргахой ди ГӀалгӀай мехка эггара хьалхагӀа XтбӀаьшера гарга чубаьннаб Гуржашкахьара, цудухьа ди кхайко́ бехка́ хиннараш а гуржий хиннаб[40]. Нохчийи ГӀалгӀайи мехкашка хӀанз а тӀехьа дуккха цу ханара гӀишлош а, вешта жӀаргахой ди хинна хилара белгалонаш а я, селлара из чӀоагӀа баьржар хилар бахьан долаш[40]. Ӏилманхочун балхашка дукха тайп-тайпара юкъерча бӀаьшерашка баьха́ча тархьархойи наькъахойи тешалаш доалдаьд, цар яьха́чох, гӀалгӀай лаьтта киназаш дийтта́ хиннад, монастырь етта́ хинна а хила мег[40]. Къаьстта аьлча, къаман немций хиннача Иоганн Гюльденштедти Петра-Симон Палласи яхача Ӏилманхоша XVIII бӀаьшера уж ГӀалгӀай мехка хинначул тӀехьагӀа даьча тешалашта тӀатовжаш хилча, ТкъобӀаь-Ерда чу (IX—X бӀаьшерашка етта хинна йолча[41]) «дошо, сигала, Ӏаьржача бесара алапашца яздаь хинна» жайнаш даьда́д, иштта наӀара сана тӀа, чувоаллаш, «готикай алапашца» йоазош дар яхаш дувцаш а хиннаб[40].

Ислам тоаде

ГӀалгӀай сунний бусалба ба, шафиӀий мацабах а ба. Суфий тӀарийкъаташта юкъера леладеш шиъ да: къадарийи накъшбандийи[42][43].

Ислам гӀалгӀашта юкъе дала доладеннад кхы а VIII бӀаьшера, Ӏарбий Даьра аьлега гӀоллеи Дербентага гӀоллеи хазараштеи аланоштеи духьала тӀемаш де ухача хана. Цу ханара я аьнна лоархӀаш я Кистий чӀоже уллача Аьрзи яхача юрта корадаь дола борзах даь дола аьрзиСулейма аьрзи»). Яьккха́ча феса́ юкъе а нийсденна кхаьча хила дезаш да из укхаза ГӀалгӀай Лоам[44]. Тахан из зӀамига бӀалгӀа бусалба исбахьален борзах яьча хӀамашта юкъера эггара ширагӀа я аьнна лоархӀ Ӏилманхоша[45]. Из аьрзи тхьамагӀа мо леладеш хиннад Аьрзе баьха́ча гӀалгӀаша, цӀенгагара-цӀенга воккха-воккхагӀчунга а кхоачаш[46]. ХӀаьта, ЖӀайрах яхача юрта цӀи ювзаенна хила езаш я йоах Ӏилманхоша Джаррахь ибн ӀабдуллахӀ яхача Ӏарбий бӀунбаьччаца[47].

ГӀалгӀаша бусалба ди лелабеш хинналга тешалдеш йоазонаш да XVIII бӀаьшера, ишта Вахушти Багратиони яхачо яздаьд Ангуштара нах сунний бусалба ба аьнна[48]. Цхьабакъда беррига гӀалгӀай бусалба хьахиннабац Илисха-Юртара Киший Хьажа XIX бӀаьшера ГӀалгӀайче хьавенача хана мара. Цу хана денз гӀалгӀашта юкъе даьржад суфий тӀарийкъаташ: къадарийи накъшбандийи[49].

Хьажа иштта тоаде

Белгалдаккхар тоаде

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России
  2. Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
  3. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения // Российская газета, Федеральный выпуск № 284(5660), 22.12.2011.
  4. Приложения к итогам ВПН 2010 года в городе Москве// Мосстат Архиве диллад 2012 шера саькура 8 дийнахьа.: Приложение 5. Национальный состав населения по г. Москва (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
  5. Полевой Н. Ингушская диаспора в Турции // Ингушетия : газета. — 2020. — августа 13 дийнахьа.
  6. Степанова А. «Люди башен»: Как живут ингуши // Russia Beyond, 03.10.2018
  7. 7,0 7,1 Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока // Государственная архивная служба Республики Ингушетия, 17.06.2013.
  8. 8,0 8,1 Ингуши Архиве диллад 2022 шера тов 24 дийнахьа. // Goturist
  9. В Сирии воюют ингуши, и возглавляют одни из самых дерзких боевых групп повстанцев // «Беzформата», 11.01.2019 (08.03.2013).
  10. Ingush in Kazakhstan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.02.2016.
  11. Country: Uzbekistan (ингл.). // Joshua Project[en]. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.02.2016.
  12. Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии. // Демоскоп.
  13. Харсиева Л. Международный день кино. Ингуши в Лос-Анджелесе в начале XX века // Ингушетия : газета. — 2016. — декабря 28 дийнахьа.
  14. Гантимурова Т. Дети ингушских беженцев отправились в США, где проведут три месяца в американских семьях // Кавказский узел, 21.07.2014.
  15. 15,0 15,1 15,2 Албогачиева, 2017, оа. 4.
  16. Ждут ли Юнус-Бека Евкурова в Европе и коротко об организаторах встречи в Бельгии // Habar.org. — 2012.
  17. Евкуров опроверг слухи о силовом возвращении на родину проживающих в Бельгии ингушей // Ведомости, 25.11.2012.
  18. Цечоев А., Паров А. Об ингушской диаспоре в Турции // Программа «Интервью» (эрс.). ГНТРК «Ингушетия» (2019).
  19. Алиханов А. Европейские ингуши познакомили жителей столицы Пятой республики с культурой своей Родины // Сердало : газета. — 2021. — октября 25 дийнахьа. Архиве диллад 2022 шера маьтсела 24 дийнахьа.
  20. Муцольгов М. Ингушский правозащитник: Живя в Норвегии, вайнахи строго берегут свои национальные традиции // Regnum, 03.06.2008.
  21. Севрюкова Е. Связанные родством // «Наши лица» : журнал. — 2019. — С. 37.
  22. Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. // Государственная служба статистики Украины.
  23. Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Население по национальности и родному языку. // Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012. Архиве диллад 2010 шера тов 18 дийнахьа.
  24. Распределение населения Латвии по национальному составу и национальности на 01.01.2021.
  25. Виктория С. Торжества в Лидсе. Ингушская диаспора отметила День Победы в Великобритании // Ингушетия : газета. — 2018. — мая 14 дийнахьа.
  26. Боков И. Публикация из английской газеты про ингушей Архиве диллад 2022 шера тушола 2 дийнахьа. // «Бакъдар», 10.01.2019.
  27. Митинги в поддержку ингушских активистов прошли в Бельгии и Финляндии // Кавказский узел, 06.04.2019.
  28. news.myseldon. Ингушские «викинги» в Дании: «Мы раскиданы по островам, но стараемся общаться» : информационный сайт.
  29. 29,0 29,1 Бунак, 1935.
  30. Терский календарь, 1895, оа. 14.
  31. Катышева М., Озиев М. Сознавать меру ответственности // Трагедия ингушского народа / Сост. Ю. Тангиев. — Грозный: Грозненский рабочий, 1991. — С. 3—35.
  32. Павлова, 2012, оа. 26—27.
  33. ГӀалгӀайчен баха нах
  34. Чапанов А. К. Общественно-политическая жизнь ингушской эмиграции в Европе // Вестник РУДН. — 2018. — Т. 17, № 1. — С. 198—214. — ISSN 2313-2337.
  35. Сергей Дмитриев. Чтобы мир узнал: в Париже прошёл митинг в поддержку народа Ингушетии // RFI. — 2019. — 18 апреля дийнахьа.
  36. Льянова Р. У-М. Ингушская диаспора Ближнего Востока. // Государственная архивная служба Республики Ингушетия (17 июня 2013).
  37. Johann Friederich Blumenbach. Biographical details are in Charles Coulston Gillispie // Dictionary of Scientific Biography, 1970:203f s.v.
  38. Johann Friedrich Blumenbach. The anthropological treatises of Johann Friedrich Blumenbach, translated by Thomas Bendyshe. 1865. November 2, 2006
  39. Горепекин, 2006.
  40. 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 Далгат, Башир Керимович. Христианство и магометанство в Чечне. Распространение христианства и магометанства среди ингушей. // Первобытная религия чеченцев и ингушей / С. А. Арутюнов. — 1-е изд. — М.: Наука, 2004. — С. 38—52. — 240 с. — 550 экз. — ISBN 5020098353.
  41. Храм Тхаба-Ерды в Ингушетии Архиве диллад 2015 шера тушола 16 дийнахьа.
  42. Албогачиева, 2017, оа. 4—5.
  43. Johanna Nichols. The Ingush (with notes on the Chechen): Background information. Калифорнийский университет в Беркли (February 1997). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 10.02.2007. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.12.2006. Архиве диллад 2006 шера оагӀой 8 дийнахьа.
  44. Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 116.
  45. Притула А. Д. Арабские страны Ближнего Востока в средневековье (Египет, Сирия, Ирак) (эрс.). www.hermitagemuseum.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Государственный Эрмитаж.
  46. Ахриев, 1875, оа. 1.
  47. Албогачиева, 2017, оа. 37.
  48. Вахушти Багратиони, 1904, оа. 137, 152.
  49. М. Албогачиева,ОСНОВНЫЕ ВИРДОВЫЕ БРАТСТВА У ИНГУШЕЙ, https://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-virdovye-bratstva-u-ingushey/viewer

Литература тоаде

ТӀатовжамаш тоаде

Ло:ГӀалгӀайчен тархьар (пхорагӀа)