Экажакъонгий-Юрт
Экажакъонгий-Юрт, е Эккажакъонгий-Юрт (я) (эрс: Экажево, ингал: Ekazhevo) — ГӀалгӀай Мехка Наьсарен шахьаре ула юрт. Карарча хана юрт геттара йоккха хинна, Шолжа аьтта берда тӀа а яьнна, Наьсар-Кертах дӀакхийттий, малхбоалехьа СурхатӀенах дӀакхийттий, гӀинбухенгахьа ГӀаьзе-Коанах, Дошлакъий-Юртах дӀакхийттий, хӀаьта къулбехьенгахьа Магасах кхийттий. Экажакъонгий-Юрта доазув да 4390 квадратни километра боарам. ГӀалгӀай мехка меттел, ерригача Россе а эггара йоккхагӀйола юрт я ер. ДӀалаьрхӀача, 30000 гаргга саг вах укхаза[2].
| Юрт | |
| Экажакъонгий-Юрт | |
|---|---|
| Экажево | |
| Эккажакъонгий-Юрт | |
 | |
| 43°12′29″ с. ш. 44°49′07″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | Наьсарен |
| Община | Экажакъонгий-Юрт |
| Дá | Йовлой Хизара Микаьил |
| Тархьари географии | |
| ХьалхагӀа хинна цӀераш |
1944 кхачч. — Экажакъонгий-Юрт (эрс: Экажево) 1958 кхачч. — Керда Ардон (эрс: Новый Ардон, Новоардонское) |
| Лакхал | 541 м |
| Ӏалама лоаттам | юккъера |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗19 876[1] саг (2022) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | сунний бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефоний код | +7 8732 |
| Пошта индекс | 386126 |
| Код ОКАТО | 26220850001 |
| Код ОКТМО | 26605430101 |
| Номер в ГКГН | 0162349 |
|
|
|
.svg)
Ӏалами моттиги тоаде
Кен Шолжах хьакхетача метте ул Экажакъонгий-Юрт Наьсар-Кертени Дошлакъий-Юрта́и духьала. Никъ мара хӀама дац уж юрташ къоастаеш. Юрта юккъе гӀолла чакх а доалаш Ӏододача Шовжал совгӀа, кхы а дукха тайпара духдувлаш хиш, хьасташ да[2].
Ший тайпара гувнашца ийнача, дукха шаьра йоацача метте ул Экажакъонгий-Юрт. Цудухьа, Экажакъонгий-Юртара Ӏоарадолхаш мел дола наькъаш дукха йоккха йоацача мухаленгахьа чудолхаш да. Цун доазув да СурхатӀенца, Ӏаьлий-Юртаца, Магасаца, Наьсаренца, Дошлакъий-Юртаца, ГӀаьзе-Коаца, Яндареца. ДӀалаьрхӀача, Магас а тӀехьа ворхӀ юрт я уж цунна гонахьа ядараш. Иштта цу тайпара дукхача юрташца доазув долаш кхы юрт яц вай мехка. ГӀазий-Ковнацеи, Яндаренцеи, СурхатӀенцеи доазув долча мара, дукха хьу йолаш моттиг яц Экажакъонгий-Юрт. ДӀахо йолча моттигашка Совета Ӏаьдала хана дӀайийна хиннача а хьуна оасаш мара[2].
Тархьар тоаде
Духтохкархо волча Коазой Дауда Нурдин я́ха́чох, Экажакъонгий-Юрт уллача метте Ӏилманхошта-археологашта кораяьй кхера заман ха́на нах баьха моттигаш. Дукха къаьна, эзараш шераш дола, нах баьха моттигаш а нах дӀабийхка моттигаш а я юрта. Эггара къаьнагӀа Экажакъонгий-Юрта археологашта кордаь мургаш ГӀалгӀай мехка хиннача Мустье заманга дилла́д[3][4]. Укхаза йоал эрсий меттала «Экажевское поселение» оалаш йола хьалха нах баьха́ моттиг, Ӏилманхоша геза за́ман Кура́й-А́рахин культурах хинналга лоархӀ из[5].
Экажакъонгий-Юрта доазон тӀа дукха аланой бур-боарзаш хилар бахьан долаш цхьаболча духтохкархошта хет ширача Магаса́ юкъейодаш из хиннай аьнна[6], хӀаьта Магас нанагӀала хиннай хӀанзара ГӀалгӀайче а чулоацаш хиннача Аланой паччахьалкхен[7]. КхоайттлагӀча бӀаьшера моалоша йохаяьй из[2].
Таханарча Экажакъонгий-Юртах 200-300 шераш хьалха кхыйола цӀераш йоахаш хиннай. Заманга а ханага а хьежжа хувцаеннай уж цӀераш. Каьхаташ тӀа 1760-ча шера Ӏойилларг лоархӀаш я Экажакъонгий-Юрт[2].
БарайттлагӀа бӀаьшу чакхдоалаш, ткъестлагӀа бӀаьшу долалуш йолча ханашка, тайпах тӀаухаш болча наха, шоашта къаьст-къаьста моттигаш белгал а еш, юха цхьацца отараш Ӏодийхкад хӀанз Экажакъонгий-Юрт уллача моттиге, цхьатарра лоамара а кхычахьа шарачара а тӀаухача наха. Бакъда, ЦӀечой Экажа къонгий цӀи дӀаяхай ерригача юртах[8][2].
Додача Шолжа аьтта оагӀорахьа лакхача берда тӀа, Экажакъонгий-Юртах а йоаллаш ГӀазий-Коа Ӏойиллараш а Экажакъонгий-Юртара нах ба. 1919-гӀча шера Экажакъонгий-Юртарча наха, Деникина эскара духьалъайтта, чӀоагӀа тӀом баьб, бакъда дагдоаццаш тийшача балхаца тӀабенача моастагӀчун бӀуво еррига юрт йоагаяьй. Иштта дале а, гӀалгӀаш эшадаьд Деникина эскар. Кхайканза венача хьаьша таӀазар даь, эшаваь, кхы цунгара кхерам боацаш шоаш паргӀата ма байланге а, юха шоай юрта хьал тоадаьд Экажакъонгий-юртарча бахархоша. Бакъда, 1944-гӀча шера Нохч-ГӀалгӀай СибарегӀа бохийтача хана, шоаша мел хьийга къа дита дийзад цар. ХӀаьта цу юрта баха хӀирий Ӏохайшаб. Юрта цӀи а хийца хиннай «Ново-Ардонское» аьнна[2][9][10]. Иштта из чуйоагӀаш хиннача Назрановский района цӀи а хийца хиннай «Коста-Хитагуровский район» аьнна. Бакъда, юха шоай мехкашка цӀабахка наха паргӀато а яьнна, 1957-гӀча шера гӀалгӀай юха цӀаахаболабенначул тӀехьагӀа, цигара хӀирий дӀа а баха, юха меттаоттаяьй юрта цӀи Экажакъонгий-юрт[2].
Юрта а юртйисте а Басаев Шамали, Бурятий СаӀиди мо бола Россе Ӏаьдала духьала тӀом беш хинна нах боабаьб. Уж мо бола нах лувцаш юрта йихьа хинна спецоперацеш чӀоагӀа ювцаш хиннай прессе[11][12].
Боарзаш тоаде
ӀодоагӀача Кена берда аьрдехьа, лакхе тӀа багӀа цӀихеза ший тархьар дола Ачамаза-боарз[13]. ГӀалгӀай мехкара къаьнача бурбоарзех эггара хозагӀчарех а лаккхагӀчарех лоархӀ из. Духтохкархоша яхачох, 8-13 бӀаьшерашка хьалбе́гӀа ба Ачамаза-боарз. Шоай юрта гонахьа ядача юрташца бувзам лоаттабеш хиннаб Экажакъонгий-Юртарча наха укх бурабоарза тӀара. Из бакъдеш да СурхатӀера Нада-боарз Ачамаза-боарза тӀара дӀахьежача гуш хилар. Иштта кхыйолча юрташкара ха лоаттадаь аййенна моттигаш а гу укхазара дӀахьежача. Ачамаза-боарзах тилла цӀи ювзаенна я гӀалгӀай наьртий оаламашка вувцаш волча, наьртах хиннача Ачамаза сийна. Наха дувцачох, цу Ачамаза-боарза тӀа дӀавелла воал Ачамаз[2].
Ачамаза боарз иштта «Экажакъонгий-Юртара №1 йола боарз» яхаш ба. Цох 50 метр ӀотӀехьаваьлча «Экажакъонгий-Юртара № 2 йола бур-боарз» боалл; юртара гӀинбухе-малхбоалехьа Ӏоараваьлча 2,5 км «Экажакъонгий-Юртара № 3 йола бур-боарз» боалл[13].
КӀужбагӀа хи тоаде
Экажакъонгий-юртеи, СурхатӀеи, Яндареи – кхаь юрта доазув вӀашкаоттача, цу юрташкарча боккхийча наха хьадувцачох, хьажа нах а ухаш, 100 метр совгӀа лакха а йолаш, «КӀужбагӀа хи» яха лакха га яьгӀай, хӀанзчул 100 шу совггӀа хьалха. Цу боккхагӀаша дувцачох, из хи бежаб 1908-1910-ча шерашка[2].
Аламбекъаш тоаде
Дукха вай къаман истореца дувзаденна аламбекъаш дагӀа Экажакъонгий-Юрта. Царех шиъ №1 йолча ишколе дагӀа, уж да 1918-1922-ча шерашка хиннача БӀурахой тӀема турпалаштеи, 1941-1944-чеи шерашка хиннача Сийлахь боккхача тӀема турпалаштеи хетадаь овттадаь. ДӀахо №2 йолча ишколе а дагӀа, цу юртара хьаваьннача, 1979-1989 шерашка Афганистане хиннача тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннача Советски амала бӀухочоа Овшанаькъан Халита Саламхана оттадаь цхьа аламбекъа. Иштта ВЦИК СССРа юрта грамота еннай, 1919-ча шера инарал Диникина бӀуна духьала денале латтарах[2].
Инфраструктура тоаде
Юрта пхи дешара ишкол я. Царех цаӀ юкъара юхьанцарча дешара ишкол я, кхоъ юкъара юкъерча дешара я, цаӀ маьха бераш деша дагӀаш юкъара ишкол «Интеллект» я. Укх юрта дукха нах бахаш хиларах, ма хетта тоъам болаш яц уж ишколаш. Цудухьа юрта кхы а ши ишкол хьалъеш латт. Кхоъ берий беш я укх юрта, шиъ Ӏаьдалеи, цаӀ маьхаи. Йоккха ФОК я укхаза хьаяь кагирхошта спорта даькъе къахьега. Иштта кхы а юрта бахархошта эшашдола административни оала цӀенош а да укхаза, наха балха моттиг Ӏалашъеш хьадаь. Наьсарен шахьара бахархошта лаьрхӀа доа «паспортный стол» оала цӀа а укх юрта дагӀа. Диъ Рузбан маьждиг да, уж доацаш кхы а тоабана (жамаӀата) маьждигаш да[2].
ДӀадувш дола лаьтта хьаьна, дӀайийна хӀама дика хьувкхъаш да. «Экажакъонгий-Юртара коартол», аьле, тхьовра денз хьа дика цӀи йоаккхаш я, кхашка дӀаювш хьайоаккхаш йола коартол. Юртбоахамца къахьегаш дукха нах ба укх юрта.
Баха нах тоаде
Экажакъонгий-Юрт 17 424 саг ваха (2015 шу). Укх юртара дукха дийша Ӏалам нах, йоазонхой арабайнаб. ДукхагӀа, шоаш дӀадувча лаьттанца а, ше-ший хьадеш долча хӀаманца а, хьаьнала къа а хьегаш, бахаш ба укхаза нах. Юрта дукхача тайпан нах бах. ДӀалаьрхӀача, 25900 гаргга саг вах укхаза. Уж боацаш, юрта хана чухьа дӀадӀаязбаь 3800 саг ва вахаш. Уж а вожаш а дӀалаьрхӀача берригаш а 29700 саг хул уж. Пригородни районера а, нохчашкахьара а беха баьхкача беженцех нах а бах укх юрта тоъал[2].
Юрт Мехка кхоалагӀа йоагӀа адамий дукхалах, Россе 47-гӀа йоагӀа.
| Бахача наьх дукхал | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926[14] | 1979[15] | 2002[16] | 2006[17] | 2007[17] | 2008[17] | 2009[17] |
| 4478 | ↗7916 | ↗23 156 | ↗23 983 | ↗24 176 | ↗24 594 | ↗24 896 |
| 2010[18] | 2011[18] | 2012[18] | 2013[18] | 2014[19] | 2015[20] | 2016[21] |
| ↘15 658 | ↗15 714 | ↗16 184 | ↗16 616 | ↗16 939 | ↗17 424 | ↗17 734 |
| 2017[22] | 2018[23] | 2019[24] | 2020[25] | 2021[26] | 2022[1] | |
| ↗17 958 | ↗18 253 | ↗18 651 | ↗19 036 | ↗19 486 | ↗19 876 | |
- Къамаш
Ерригроссе 2010 шера хьисап деш нах дӀаязбарах[27]:
| № | Къам | Дукхал, нах. | Дакъа |
|---|---|---|---|
| 1 | гӀалгӀай | 15 386 | 98,26 % |
| 2 | кхыбараш | 272 | 1,74 % |
Белгалдаккхар тоаде
- ↑ 1,0 1,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Матенаькъан Илез, 2021.
- ↑ Любин В. П. Мустьерские культуры Северного Кавказа // V Крупновские чтения по археологии Кавказа (Тезисы докладов). — Махачкала, 1975. — С. 2.
- ↑ Любин В. П., Беляева Е. В. Среднепалеолитические памятники Ингушетии и проблема миграции палеолитических людей в центральной части Большого Кавказа // Startum plus. №1. — Кишинёв, 2001. — С. 322-337.
- ↑ Лопан О. В., Маслов В. Е. Экажевское поселение — памятник эпохи бронзы в Ингушетии // Древности Северного Кавказа. — М., 1999. — С. 61-86.
- ↑ Исторический проект «Ингушетия: 34Исторические Параллели». Аланы в I—IX вв. (эрс.). Ghalghay.com (28 лайчилла 2009). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 9.11.2015.
- ↑ Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев, 2013, оа. 118.
- ↑ д.ф.н. Алимбек Куркиев, «О некоторых топонимических названиях плоскостной Ингушетии»
- ↑ Краткая историческая справка об административно-территориальном делении Чечено-Ингушетии (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.03.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.11.2018. Архиве диллад 2018 шера лайчилла 8 дийнахьа.
- ↑ Ведомости Верховного Совета РСФСР № 5 1958
- ↑ Спецоперация в Экажево 2-3 марта. Детали, свидетельства, фото (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 16.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 10.09.2013. Архиве диллад 2013 шера тов 10 дийнахьа.
- ↑ Спецоперация 2-3 марта в селе Экажево: вопросы остаются (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 16.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.01.2012. Архиве диллад 2012 шера наджгоанцхой 17 дийнахьа.
- ↑ 13,0 13,1 Кодзоев, 2001.
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 29.12.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.12.2013.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
- ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
- ↑ Том 4 "Национальный состав и владение русским языком". (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
ТӀатовжамаш тоаде
- Матенаькъан Илез. ГӀалгӀай Мехка юкъара юрт (inh) // Сердало : газет. — 2021. — саькура 4 дийнахьа (№ №15-16 (12460-561)).
- Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии. — 4-е изд. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — 600 с. — ISBN 978-5-98864-056-1.
- Кодзоев Н. Д. Глава 5: Ингушетия в XIX в. § 1. Ингушетия в первой половине XIX в. // История ингушского народа. — Назрань, 2011.
- Кодзоев Н. Д. Местонахождение и значение названия аланской столицы города Магас // Вестник Археологического центра. — Назрань, 2001. — Вып. 1. — С. 43—52.
- Екажевой // Брокгаузеи Ефронеи энциклопеден дошлорг : 86 томах латт (82 томи 4 тӀатохари). — СПб., 1890—1907.