Коазой Дауда Нурдин
Коа́зой Да́уда Нурди́н (эрс: Кодзоев Нурдин Даутович) — цӀихеза гӀалгӀай Ӏилманхо-тархьархо, иштта йоазонхо а, суртанча а. ГӀалгӀай Мехка Ӏилман балхах дукха дика хӀамаш карагӀдийна Ӏилманхо.
| Коазой Дауда Нурдин | |
|---|---|
| Коазой Дауда Нурдин | |
 | |
| Ваь ха | 16 тушола 1961 |
| Ваь моттиг | ТӀой-Юрт |
| Кхелха ха | 3 аьтинга 2022 |
| Кхелха моттиг | Наьсаре |
| Паччахьалкхе |
 СССР → Россе Федераци ГӀалгӀайче |
| Тайпа | Коазой |
| Ӏилман дакъа | тархьар |
| Белха моттиг | ГӀалгӀай гуманитарни Ӏилмай Ӏилман-тохкама институт |
| Альма-матер | Томскера паччахьалкхен университет, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет |
| Ӏилманхой дарж | кандидат исторических наук[d] |
| ЦӀихеза ва укх бахьан |
|
Вахара сурт оттадар
тоадеДешар
тоадеКоазой Нурдин ваьв 1961 шера ТӀой-Юрта март бетта 16 дийнахьа. Из ваь дукха ха ялале ГӀазакхстанехьа дӀабахе кӀеззига ха яьккхай цун дас-нанас, шоашца шоай бераш а долаш. Цига цхьа-ши шу а даьккха цӀабаьхкачул тӀехьагӀа уж баха хайшаб Наьсаре[1]. Оахаранаькъан ГӀапура цӀерагӀа йолча «Электроинструмент» завода юххе Бульварни оалаш хиннача урам тӀа, шозза вӀаштӀардаь хиннача 16 фусам хиннача цӀеношка сайца хиннаб уж. Нурдина да Дауд кхойтта шу даьннача хана мехках ваьккха хиннав, СибарегӀа наьнага хьожаш хала баьхаб уж, цхьан юкъа кхыметтал шоай фусам йоацаш, цудухьа ши класс яккха мара вӀаштӀехьа даьннадац цун[2]. Наьсаре ӀоцӀавеча цӀенна гаьна доацаш промышленни товараш дохкача тика доалдеш болх беш хиннав. Цу тика чу болх беш хиннай цун фусам-нана Хаштыранаькъан Марет а[3]. Нурдина наьна Марета гаргарча на́ха́ юкъе хьакимаш хиннандаь, техникум яккха вӀаштӀехьа даьннадар цун, цу хана чӀоагӀа дийша а лоархӀар из[2].
1968 шера Наьсарен № 1 йолча ишколе деша вахав Нурдин[1][3]. 4-5-гӀча классе вагӀача хана денз шийна Кавказах а, къаьстта гӀалгӀашца а дувзаденна бӀарг мел дайна хӀама гулдеш, Ӏоадеш хиннав из, эггара дукхагӀа цо дийша кинижкаш а ишколе вагӀаш дийшад цо. Из а, гӀалгӀашца лелаеча харцонах цӀагӀа-ара хозаш хиннача къамаьлаш а бахьан долаш ший къамах дог лаза волавенна хиннав Нурдин. Да-нана 1973 шера Шолжа-ГӀалий тӀа митинге хиннача хана, 12 шу даьнна волаш, Наьсаре листовкаш дӀа-хьа йоаржаеш хиннав Шолжа-ГӀалий тӀа ӀогӀо, гӀалгӀай къаман оагӀув лаца яхаш[2].
1978 шера йистеяьккхай цо цу хана Наьсаре керда хьалъяь № 4 йола ишкол. 1978—1979 шерашка Якуте болх беш хиннав из. 1979 шера из деша эттав Томскерча университета тархьара факультете. ГӀалгӀай къамаца дувзаденна шийна кора мел даь хӀама дӀаяздаьд, кӀезига дар аьле цадуташ[1].
 | Йоккха библиотека яр тха университете. Цу библиотеке дукха вагӀар со, вай тархьарца дувзаденна йоазонаш лехаш, уж хьатӀаяздеш. Сайна пайдана хургда аьнна хеташ дола цхьа хӀама дӀа ца яздеш дитацар аз. МоллагӀа а вай къамаца, мехкаца, меттаца дувзаденна хӀама тӀадолаш цхьа мугӀа сайна корабича цох доккха х1ама хеташ из хьатӀаязбора. ТӀехьагӀа цхьацца тархьара Ӏилман даькъе балхаш яздеча хана дикка накъабаьнаб сона цу хана айса баь болх[1].Коазой Нурдин |  |
Цигара, 4 курс яьккха 5-ча курсе дешаш волча хана, цхьацца цу заман гӀалгӀай къаман кӀалдиса латта гӀулакхаш хьехадеш, айде гӀерташ хилар бахьан долаш бехк а бий дешара дӀаваьккхав Нурдин. Цул тӀехьагӀа 1984 шера Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета заочни отделене дӀаэттав из дӀахо Ӏилма Ӏомадар духьа. Цига дешаш а волаш тархьар хьехаш Аьлте-Юртарча 8 шера́ дешар луча ишколе болх баьб цо. Бакъда, дукха ха ялалехьа, дешар заочно хиларах ваха бокъо я аьле, кхайке тӀа а вийхе, 1984—1986-гӀча шерашка советий эскаре амал даьд цо. ХӀаьта цигара цӀавеча, 1988 шера дӀачакхдаьккхад цо ший дешар. Эскарера цӀавеча балха юхаараваьннав из хьалха ше хиннача Аьлте-Юртарча ишколе[1].
Болх
тоаде1987 шера Нурдина саг йоалаяьй[2]. Цу шера Аьлте-Юртарча ишколера хьа а ваьнна, Наьсарен № 1 йолча ишколе балха вахав, тархьар хьехаш. Цига цо болх баьб кхаь шера[1]. 1989 шера «Дош» яхаш юкъарлен-политически тептар арахецаш хиннав Нурдин. 1989—1992 шерашка Наьсарен шахьаре кооператива заготовитела болх баьб[4]. 1994—1997 шерашка ГӀалгӀай паччахьалкхен мохктохкара музее болх баьб цо. Цига балха волаш, ше Томскера Ӏоаяь материал тохкаш дукха къахьигад.
Хоамбоаржабара юкъе хьинаре къахьийгарех цаӀ ва Нурдин. Цо болх баьб «ГӀалгӀайче», «Наьсарен оаз» яхача газеташка. 1997 шера Россе хоамбоаржабархой цхьоагӀон чу дӀаийцав из. ГӀалгӀай литература дегӀадоаладаргахьа къахьегаш хилар бахьан долаш 2001 шера ГӀалгӀайчен йоазонхой цхьоагӀон чу дӀаийцав. Дукха ха ялале 2002 шера Россе йоазонхой цхьоагӀон доакъашхо а хьахиннав цох. ХӀаьта 2003 шера из дӀачувахав Россе литературан фонде. Ше яздеча балхашкахьа а, шийна болча сакъердама а, вешта лаьрххӀа а сурташ дехкаш даь балхаш хиларах 2009 шера Нурдин дӀачуийцав ГӀалгӀайчен суртанчий цхьоагӀон чу[1].
1998 шера Наьсарен № 1 йола гимназе хьайийлачахой 2015 шерага кхаччалца «История Ингушетии» яха предмет хьехаш, «Историки-краеведы» яхача клуба кулгалхо волаш балхаш даьд Нурдина. Цо болх баьча цу шерашка гимназе кепатохаш ара мел даьннача кинижкан редактор хул из. 50 совгӀа кинижка да цар цу юкъа арадаьккхар[1].
ГӀалгӀайчен нанагӀала хургйолаш 1994 шера хьалйоттаргйолча пхьех «Магас» аьнна цӀи тиллар бакъахьа да аьннар Нурдин ва. Цо хьалхадаккхарца барт а кхийтта дӀатиллай «Магас» яха цӀи[1].
| | Магас тхьовра моалой тӀабаьхкача хана цар йоха яь Аланий керттера пхье хиннай, тӀаккха оаха цхьацца оахкама тохкамаш дича хӀанзара Магас иллача из илай аьнна хеташ соцам ба вай. Цудухьа иштта цу пхьен цӀи хьадийнъе а, из иллача кхыйола цӀи лелаеш пхье цахилар а ловш ишта хьалхаяьккхаяр аз из цӀи[1]Коазой Нурдин | |
2004 шера денз 2020 шерага кхаччалца из болх беш хиннав ГӀалгӀай Ӏилма-тохкама института тархьара ралса кулгалдеш волаш[5]. Цун хана цига арадийнад «Вопросы истории Ингушетии» (ГӀалгӀайчен тархьаран хаттараш) яха тархьара Ӏилман болхлой гулламаш[1]. Ӏилма-тохкама институте волаш ГӀалгӀай мехка дукхача моттигашка археологий раскопкашка ухаш къахьегаш хиннад[6].
1993—1994 шерашка «СелаӀад» яхача берий таптара редакце болхбаьб Нурдина. Цига болхло волаш а, дукха ший йоазош кепадетташ цу тептара тӀа автор хиннав[1].
Коазой Нурдин кхелхав 2022 шера июнь 3-ча дийнахьа[6].
Къахьегам
тоадеШе 2-ча курсе деша вагӀача хана денз волавеннав Нурдин цхьацца Ӏилман йоазош де. Исбахьален йоазош ишколе деша вагӀача хана денз деш хиннав из. Уж цо кепадийттад «Наьсарен оаз», «Сердало», «Ленина никъ», «Наьсархо», «Комсомольское племя», «Нефтяник», «ГӀалгӀайче» яхача газеташ тӀа, цул совгӀа, «Лоаман Ӏуйре», «СелаӀад», «Маьтлоам», «Дон», «Литературни ГӀалгӀайче», «Литературная Кабардино-Балкария» яхача тептараш тӀа. Иштта, тӀехьагӀа цун исбахьален кхоллам юкъебахаб 4, 5, 8 классашта долча Ӏаморгашта тӀа. Ше мел даьча Ӏилман белхашта юкъе эггара лоархӀамегӀа Нурдина хийттад «ГӀалгӀайчен истори» яха Ӏилман болх. Нурдин автор а волаш ткъаь дийтта кинижка арадаьннад.
Ӏилман литература
тоадеТархьар:
- «История Назрани» (автор, 1998 шу, Наьсаре)
- «Очерки истории ингушского народа с древнейших времен до конца XIX в.» (автор, 2000 шу, Наьсаре)
- «История ингушского народа» (автор, 2002 шу)
- Материалы по истории Владикавказа (соавтор, Газиканаькъан Берснакъийцеи, ТӀонганаькъан Уматгире Ӏалийцеи, Наьсаре, 2002 шу)
- «Магас по археологическим и письменным источникам» (автор, Магас, 2003 шу)
- «Мавзолей Борга-Каш» (буклет, автор, Минводаш, 2002 шу)
- «История Ингушетии» (план-проспект, автор, Магас, 2004 шу)
- «Крепость Назрань. Памятник, уничтожаемый чиновниками Ингушетии» (автор, Наьсаре, 2004 шу)
- «Страницы истории Ингушетии» (статьяй гуллам, автор,
- «История развития судебной системы Ингушетии» (автор, Москва, 2006 шу)
- «Город Назрань: исторический очерк» (автор, Магас, 2006 шу)
- «К древней и средневековой истории ингушей» (статьяй гуллам, соавтор, Дударанаькъан Ӏабдул-Мажитаца цхьана, Нальчик, 2011 шк)
- «ГӀалгӀайчен истори» (соавтор, бехктохкаме редактор, 2011 шу)
- «История Ингушетии» (бехктокхаме редактор, кхозза арахецад, 2011—2013 шераш)
- «Очерки истории ингушского народа с древнейших времен до конца XIX в.» (автор, Ӏаморг, Наьсаре, 2012.)
- «Тейп Ужаховых в истории Ингушетии» (соавтор, Ужахьанаькъан Мухьмадаца цхьана, 2014 шу)
- «Краткий очерк истории алан» (автор, 2016 шу)
- «Род Полонкоевых в истории Ингушетии» (соавтор, Дарсиганаькъан Темарланца цхьана, 2016 шу)
- "Ингушетия — Чукотка, Магомет Добриев и его потомки (автор, Дебаранаькъан Базай сочиненешца цхьана кепатехад, 2016 шу)
- «Нартский эпос ингушей» (соавтор, Матенаькъан Мухьмад-Башираца цхьана, 2017 шу)
- «Ингушское национальное движение 1956-73 гг.» (автор, 2019 шу)
- «Ингуши (очерк истории для молодежи)» (автор, 2019 шу)
- «Ингушские населенные пункты. Бамут» (редактор, Ӏилман семинара материалаш, 2019 шу)
- «Российские и иностранные путешественники XVI—XIX вв. об Ингушетии» (автор, 2019 шу)
- «Ингушские населенные пункты. Ангушт» (автор, 2020 шу)
- "Сказания Кавказа (соавтор, Бузуртананаькъан Русланаца цхьана, 2021 шу)
- «Дийнаташи баьцовгӀаши», гӀалгӀай-эрсийи, эрсий-гӀалгӀайи дошлорг (2012 шу)
- «Астрономические термины», гӀалгӀай-эрсийи, эрсий-гӀалгӀайи дошлорг (автор, 2014)
- «ГӀалгӀай-эрсий терминий дошлорг» (соавтор, БӀарахой Нинайцеи Хайринаькъан БайӀаьлацеи цхьана, 2015 шу)
- «ГӀалгӀай-эрсий терминий дошлорг» (шоззлагӀа арахецар, 2016 шу)
- «Компутерца ювзаеннача терминий дошлорг» (автор, 2016 шу)
- «Медицина русско-ингушский словарь» (автор, 2019 шу)
- «Русско-ингушский словарь» (автор, 2021 шу)
Исбахьален литература
тоадеДукхагӀа мел дола Нурдина литературан балхаш берашта лаьрхӀа да.
- «Доккха дий вай дуне?», дувцараши фаьлгаши (2002 шу)
- «Со седкъий гулдеш лел», байташ (2010 шу)
- «Баскилг», байташ (2010 шу)
- «Це пу?» (2012 шу)
- «Садоалла хӀамаш» (2013 шу)
- «Ва-да-дай!» (2013 шу)
- «Зоокарт» (2015 шу)
- «Говза эп» (2015 шу)
- «Йилбазахийкхухьаргаш»
- «Бийдольгаш»
- «Водар со, водар со…»
- «Лорси Солсеи»
- «Сонта шолкъа»
- «ГӀалгӀай мохк»
БоккхагӀчарна «Тийшаболх» яха дувцарий гуллам ба Нурдина язбаь.
Сурташ дехкар
тоадеГӀалгӀай мехка дайзача а ца Ӏеш, Даькъасте массанахьа довзаш да ала йиш я Коазой Дауда Нурдина сурташ. Дукханахьа ший сурташ наха гойта овттадаь хиннад цо, хьежача наха лакха мах а беш. Цунга хьежжа дукха толамаш а даьхад. Вай мехка а, мехкал арахьа а дукха выставкаш яьй.
Илдарха-ГӀалий тӀарча музее 1995 шера «ГӀалгӀайчен исбахьале» аьнна цӀи а йолаш ший суртий выставка яьй цо, дукха ха ялалехьа цхьаькха выставка а яьй цигга, «Золотая осень Ингушетии» аьнна цӀи а тила́. Цу шера Наьсарерча Паччахьалкхен мохктохкара музее дӀайихьай цхьаькха выставка.
2000 шера Москве «Шалом» яхача Европа къамай культуран центре выставка дӀайихьай, 2001 шера гӀалгӀай халкъа «Сесарий цӀай» дездеш Наьсаре цхьаькха выставка хул. Наьсаре йилла 220 шу дизар дездеш 2001 шера цхьаькха выставка хул, «Современное искусство художников Ингушетии» яха выставка дӀайихьай Майкопе 200(?) шера.
Нурдинах лаьца
тоаде- Ялхароева М. Кто назвал столицу Ингушетии? // Аргументы и факты на Северном Кавказе. 2003, № 15.
- Ялхароева М. Он просто работает. // Сердало, 2003, 25 января.
- Евлоева А. Кодзоев Дауда Нурдин. // ХӀанзара гӀалгӀай литература. Том 2. Нальчик, 2011, 395—423 оагӀ.
- Накостоев Х. А. Седкъий гулдеш лела гӀайгӀане поэт // Со седкъий гулдеш лел (Кодзоев Н.). Назрань, 2010. Дешхьалхе.
- Накостоев Х. А. Седкъий гулдеш лела гӀайгӀане поэт // Мысли об ингушской литературе (Накостоев Х. А.). Назрань, 2015. С. 72-84.
- Матенаькъан И. Коазой Дауда Нурдин. // Сердало, 2015.
- Ӏарчакханаькъан С. Седкъий гулдеш лела саг. // Сердало, 2021.
Паччахьалкхен совгӀаташ
тоаде- «Заслуженный деятель науки Республики Ингушетия» (2006 шу)
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Матенаькъан Илез. Коазой Дауда Нурдин (inh) // Сердало : газет. — 2016 е 2015. — № 37—38.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 ТӀонганаькьан Марем. Эздий къонахий 280622 автор ТӀонганаькьан Марем// ПТРК «ГӀалгӀайче», хьокхаче араяьннай 28.06.2022 , Нурдинацара къамаьл из валалехьа ши кӀира хьалха хиннад.
- ↑ 3,0 3,1 Арчаков С. Седкъий гулдеш лела саг (inh) // Сердало : газет. — 2021. — тушола 11 дийнахьа (№ 36 (12481)). (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ ГӀалгӀай мехка къаман тептарче // С. Кантышево Архиве диллад 2022 шера маьцхали 19 дийнахьа.
- ↑ ГӀалгӀай мехка къаман тептарче // К юбилею ученого Кодзоева Нурдина Даутовича Архиве диллад 2022 шера маьцхали 20 дийнахьа.
- ↑ 6,0 6,1 Хусейн Таргимов. Умер историк Нурдин Кодзоев предложивший назвать столицу Ингушетии — Магас (inh) // ГӀалгӀайче : газет. — 2022. — аьтинга 3 дийнахьа.