ТӀой-Юрт
ТӀой-Юрт (эрс: Кантышево) — ГӀалгӀай Мехка Наьсарен шахьара юрт. Таханарча дийнахьа мехка йоккхагӀйола юрт я, Экажакъонгий-Юрт яьлча. ХӀанзара ТӀой-Юрти Долакха-Юрти я́дача лаьттех Къозашке я́ха́д хьалха[2].
| Юрт | |
| ТӀой-Юрт | |
|---|---|
| ТӀой-Юрт | |
| 43°13′41″ с. ш. 44°38′54″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | Наьсарен |
| Юрт | ТӀой-юрт |
| Юртда | Зурабанаькъан Исроапала Мухьмад |
| Тархьари географии | |
| Йиллай | XIX бӀаьшера |
| ХьалхагӀа хинна цӀераш |
1944 кхачч. — ТӀой-Юрт (Кантышево) 1958 кхачч. — Нартово |
| Лакхал | 542 м |
| Ӏалама лоаттам | юккъера |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗18 834[1] саг (2022) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | сунний бусалба |
| Катойконим | тӀойюртхо, тӀойюртхой |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефоний код | +7 8732 |
| Пошта индекс | 386120 |
| Код ОКАТО | 26220830001 |
| Код ОКТМО | 26605425101 |
| Номер в ГКГН | 0146712 |
|
|
|
.svg)
Географи
тоадеТӀой-Юрт лакхача шувна тӀа улл. КӀала гӀолла ГӀалми Ӏодода. ТӀой-Юрта гӀай (доазув) малхбузехьа Долакха-Юртаца да, зӀилбухехьа — ХӀирий Республикаца[3].
Тархьар
тоадеТӀой-Юрт уллача метте гӀалгӀай баьхаб эзараш шераш хьалха денз. Укхаза Ӏилманхошта кораяьй хьалха нах баьха хинналга белгалонаш. Юрта йисте, ГӀалмен атагӀа гӀолла кираш уха никъ бодаш хиннаб хьалха[3][4].
Наьсаре йилла дукха ха ялалехьа, 1812 шера ТӀой-Юрт уллача метте баха Ӏохайшаб нах. Эггара хьалхагӀа цига бах Ӏохайшараш СурхотӀара хьабаьхка хиннаб. Царна юкъе Коазой а, Мерашканаькъан а, кхыча тайпан нах а хиннаб. ХӀанз доккха маьждиг латтача Ӏохайшаб уж ба́ха, юрт Ӏо а йилла, гонахьа саьргаьх йийза карт а яь. Эггара хьалха кхалнах хи тӀа болхача хана, къонахаша хьалха мангал а хьокхаш, никъ мукъа а боаккхаш, ГӀалме чура хий да́ ӀокӀалбайнаб кхалнах дика [3].
ТӀехьагӀа кхы нах хьатӀаухаш массехк зӀамига юрташ (отараш) хьахиннай хӀанз ТӀой-Юрт уллача метте. Цу хана хинначарех хӀанз диса́ долаш да Гиренаькъан отараш[3]. ХӀанз духхьала Гиренаькъан баьха ца Ӏеш, кхыча тайпаех хьабаьнна нах а бах цига.[5]
1858 шера денз зӀамига отараш доха а деш, ГӀалгӀай мехка йоккхий юрташ ехка доладеннад Ӏаьдал. Цу хана укхаза хинна массехк отар вӀашагӀ а теха, юрт-да оттаваьв эпсар волаш хинна ТӀумхой (Далганаькъан) КӀанташа ТӀой. ТӀой КӀанташа[6] воӀ хиларга хьежжа, цун тайпан цӀи дӀаязъяь хиннай эрсий Ӏаьдало «Кантышев» аьнна. Цун цӀерах эрсий меттала «Кантышево», аьнна, цӀи тиллай юртах. ХӀаьта гӀалгӀай меттала ТӀой-Юрт, аьнна, цӀи дӀаяхай[3].
1919 шера ТӀой-Юртарча на́ха Деникина эскара́ духьала чӀоагӀа тӀом баь хиннаб, цхьабакъда Деникина низ цига кот а баьнна, еррига юрт йоагаяь ӀотӀехьаваьннав из[3]. Цу ханах ТӀой-Юртарча наха тӀехьагӀа «юрташ яьга́ ха» аьнна цӀи яхийтай. ТӀом дӀабаьнначул тӀехьагӀа юрт юха меттаоттаяьй[3].
1944 шера, гӀалгӀай СибарегӀа бахийта́чул тӀехьагӀа, хӀираша ТӀой-Юрта цӀи хийцай — «Нартовское», аьнна, цӀи тиллай цох. 1957 шера гӀалгӀай цӀабаьхкачул тӀехьагӀа юха меттаоттаяй юрта цӀи[3].
Бахархой
тоаде| Бахача наьх дукхал | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926[7] | 1979[8] | 2002[9] | 2006[10] | 2007[10] | 2008[10] | 2009[10] |
| 3796 | ↗5694 | ↗15 737 | ↗16 153 | ↗16 283 | ↗16 564 | ↗16 767 |
| 2010[11] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[14] |
| ↘15 706 | ↗15 762 | ↗16 171 | ↗16 575 | ↗16 857 | ↗17 211 | ↗17 347 |
| 2017[15] | 2018[16] | 2019[17] | 2020[18] | 2021[19] | 2022[1] | |
| ↗17 735 | ↘17 734 | ↗17 989 | ↗18 261 | ↗18 575 | ↗18 834 | |
Къамий лоаттам Ерригроссе 2010 шера бахархой дӀаязбара́ тӀатайжача, ишта ба[20]:
| № | Къам | Дукхал (саг) | Да́къа |
|---|---|---|---|
| 1 | гӀалгӀай | 15 568 | 99,12 % |
| 2 | кхыбараш | 138 | 0,88 % |
ТӀой-Юрта бах Коазой, Беканаькъан, Йовлой, Овшанаькъан, ТӀумхой (Олиганаькъан, Мерашканаькъан, ГӀантышанаькъан, Тийрканаькъан, Дугинаькъан, Албаканаькъан, Охашканаькъан), Гийнбухой (Гаданаькъан, Осменаькъан), Оздой, Дударанаькъан, Ӏарчакханаькъан, Гиренаькъан, Зовранаькъан, Гелатхой (ГӀазакъанаькъан, Хучинаькъан, Къуркъанаькъан), Кхоартой, Моашхой (Зурабанаькъан), Хамхой, Янданаькъан, Гарбакханаькъан (Гарбакханаькъан, Гасаранаькъан), Баркинхой, кхы а дукхача тайпан нах.
Инфраструктура
тоадеЮрта керттера ши никъ ба: къаьнареи кердеи трасса. Къаьнара трасса (ЖабагӀийнаькъан урам) мехка бовзаш ба дукха лаьтта хьахийца шерра гаьнаш Ӏо а е́гӀа́ цу урама тӀа ба́хача на́ха Ӏояхьийтандаь. Из урам Шерипова урамга дӀатӀабоалл. ДукхагӀа мел йола юрта лоадам болаш йола моттигаш цу кхаь урама тӀа йоахк.
Ди
тоадеТӀой-Юрта иттнел совгӀа маьждиг доалл, царех шиъ рузбан маьждиг да: цаӀ кашамашта ӀотӀехьаваьлча доалл къаьнарча трасса тӀа, шоллагӀдар кхы йоккха башхало йоацаш цун нийсса доалл кердача трасса тӀа. Кхыдола маьждигаш:
- Коазой Тимура цӀерагӀа йолча урама тӀара маьждиг (Коазой маьждиг)
- Кашамашка доалла маьждиг
- ТӀой-Юртара жӀарникъ болчара (эрс: Кантышевский перекрёсток) маьждиг
- ЖабагӀийнаькъан урама тӀа (Гиренаькъан отарашкара маьждиг)
- Ӏарчакханаькъан урама тӀара маьждиг (ПМК доалла маьждиг)
- Тихая урама тӀара маьждиг (Новостройкашка Коазой маьждиг)
Дуккхача маьждигашка хьужаренаш йоахк.
Ӏаьдала дешар
тоадеЮрта болх беш 4 юкъерча дешара ишкол я, царех шиннех дӀахетта берий беш а я паччахьалкхен, из йоацаш адамий кара йолаш а я берий бешамаш. Цул совгӀа къаьнарча рузба маьждига тӀехьашка, шувна гаьна доацаш «восьмилетка» оалаш йола 9 шера́ дешар луш йола дешарче а я.
Спорт
тоадеЮрт-юкъе ФОК латт, из йоацаш ишколашка а я тайп-тайпарча спортех йола секцеш. Берашта а, кагийча наха а хьехаш ГӀалгӀай Мехка цӀихеза бола спортсменаш ба.
Лорал
тоадеТӀой-Юрта дарбанче йоалл (паччахьалкхен булама унахцӀенал лораяра учреждени «ТӀой-Юртара даькъа тӀара дарбанче»)[21]. 1933 шера йиллай из. 1996 шерага кхаччалца Наьсарерча юкъерча шахьара дарбанченна юкъе а йодаш баьб ший болх[22]. 2023 шера керда гӀишло хьалъетта яларца дийнахьа 100 саг тӀаэцаш график а йолаш, 60 сага́ лаьрхӀа, Ӏовижа́ дарба де таро а йолаш хьаяьй[21].
Доал
тоадеСоветий Ӏаьдала хана денз сельсовет оалаш Юрта администраци я юртда Ӏеш вола. Цунна йисте полице участок а йоалл. Уж шаккхе къаьнарча рузба маьждига гаьна доацаш йоахк.
Юртбоахам
тоадеЮрта йисте дӀадувш лаьтташ да, дукхагӀа наха шоай коа а, Ачалкхегахьа йолча оагӀорахьа а. Цига, кердача трассага гӀолла я латташ фермаш а, теплицаш а. ЗӀилбухерча оагӀорахьа, шу йисте бахача наха ГӀалме атагӀа жа а доахан а доажаду.
Базар
тоадеЮрта массехк таьрга юкъарче (эрс: Торговый центр) я, вешта тикаш а я моллагӀча тайпара, кафеш а я. Цул совгӀа машений оаттхалаш йохкаш а, машенаш тоаеш а, цӀенаеш а моттигаш я, доагам дувтта моттигаш а я.
ЛоархӀаме факташ
тоадеТӀой-юрта йисте ГӀалмен аьттача берда тӀа биъсаьна ши метр лакха бола кхера корабаь хиннаб кхаь баьречун сурт тӀа а латташ. Ӏилманхоша 1581 шерага биллаб из. Гаданаькъан Умалата тахкар бахьан долаш, из кхера карарча хана Москверча Тархьаран музее болга гучадаьннад[23].
ЦӀихеза нах
тоаде- Аьлданаькъан Ӏалима Руслан — суртанча, ГӀалгӀай Мехка тамагӀа да.
- Гаданаькъан Умалат — Ӏилманхо-тархьархо.
- Зовранаькъан ЧӀожа Ӏаба — бӀаьра ваьнна хинна ТӀой-Юртара воккха саг. На́ха́ берий хана йоалча хана, царгаш ЧӀожа Ӏабийна керда царгаш тӀаяьнна хиннай йоах бӀаь шу даьнначул тӀехьагӀа. Цох даьча йоазонца да укх тайпара мугӀараш:
Из мехка къонах боккхача дезала да а хиннав. Дунен чу вахаш, цхьа бӀаь ах бӀаь шу а даьккхад цо, бӀаьра ваьлча царгаш а хаьрцай, керта мос а Ӏаьржъеннай Ӏабий, оалар вай къоаноша… Цунах хьабаьннараш ТӀой-Юрта бах. Из цу юртарча кашамашка дӀавеллав[24] 
- Коазой Ахьмада Тимур — гӀалгӀай йоазонхо.
- Коазой Аюпа Ӏийса — гӀалгӀай къаман йоазонхо. 1962 шера денз ТӀой-юрта вахаш ва.
- Коазой Дауда Нурдин — гӀалгӀай тархьархо, йоазонхо, Ӏилманхо.
- Коазой Илеза Башир — Россе Федераце III-чеи IV-чеи созывий паччахьалкхен думан каь. ТӀой-Юрта ваьв.
- Коазой Илеза Тимур — бизнесмен;
- Мерашканаькъан Мухьмад-Гире Яхьья — дзюдои самбои ГӀалгӀай мехка доладаьр.
- Осменаькъан Сосе Хьамзат — гӀалгӀай оазархо, йоазонхо.
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ 1,0 1,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
- ↑ ГӀалгӀай-эрсийи эрсий-гӀалгӀайи терминий дошлорг, 2016, оа. 323.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Коазой Нурдин, 2011.
- ↑ [1]Мерешков Султан
- ↑ Ӏарчакхнаькъан Сали. Даим балхах воалла саг (inh) // Сердало : газет. — 2021. — ардара 28 дийнахьа.
- ↑ Хамченаькъан Султана а, Ӏарчакханаькъан Сале а ишта язъю
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 29.12.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.12.2013.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
- ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
- ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
- ↑ Том 4 "Национальный состав и владение русским языком" (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ 21,0 21,1 Султыгнаькъан Йоакъап, 2022.
- ↑ Адам Алиханов. Кантышевцам построят новую амбулаторию (inh) // Сердало : газет. — 2021. — кӀимарса 29 дийнахьа (№ 60 (12505)).
- ↑ У. Маготинский. Пропавшее Кантышевское изваяние обнаружено в Москве // Ингушетия : газета. — 2008. — оагӀой 23 дийнахьа (№ 151).
- ↑ Арчаков C. БӀаь шера баьха нах (inh) // Сердало : газет. — 2021. — тушола 21 дийнахьа. Архиве диллад 2022 шера маьцхали 16 дийнахьа.
Литература
тоаде- ГӀалгӀай-эрсийи эрсий-гӀалгӀайи терминий дошлорг = (Ингушско-русский и русско-ингушский словарь терминов) / Сост. Н. М. Барахоева, Н. Д. Кодзоев, Б. А. Хайров. Отв. ред.: д.филол. н. проф. Н. М. Барахоева. Реценз.: д.п.н. Т. В. Жеребило, д.филол.н М. М. Султыгова; Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук им. Ч. Э. Ахриева. — Магас, Нальчик : «Тетраграф», 2016. — 618 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-00066-096-6.
- Коазой Дауда Нурдин. . — 2011.
- Султыгнаькъан Йоакъап. ГӀалгӀайчен ТӀой-Юрта даькъа тӀара больница хьалъе йолаяьй участковой больницы (inh) // Сердало. — 2022. — кӀимарса 6 дийнахьа.