Долакха-Юрт
До́лакха-Юрт (я) (эрс: Долаково) — ГӀалгӀай мехка Наьсарен шахьаре ула юрт. Тоъал йоккха юрт я, ТӀой-Юртаца цхьана хьалха Къозашке оалаш хиннача метте ул[2].
| Юрт | |
| Долакха-Юрт | |
|---|---|
| Долакха-Юрт | |
| Долакх-Юрт | |
 | |
| 43°14′21″ с. ш. 44°36′02″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | Наьсарен |
| Юрт | Долакха-Юрт |
| Юртда | Темарзанаькъан Муса |
| Тархьари географии | |
| Йиллай | 1858 шера |
| Хьалхара хьоахаяр | 1838 шера |
| ХьалхагӀа хинна цӀераш |
1944 кхачч. — Долакха-Юрт 1958 кхачч. — Даллагкау |
| Лакхал | 537 м |
| Ӏалама лоаттам | юккъера |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↗7158[1] саг (2019) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Динаш | сунний бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Телефоний код | +7 8732 |
| Пошта индекс | 386122 |
| Код ОКАТО | 26220820001 |
| Код ОКТМО | 26605415101 |
| Номер в ГКГН | 0053201 |
|
|
|
.svg)
Географи
тоадеДолакха-Юрта гӀинбухехьа ГӀайрбика-Юрт ул, из, Ӏаьдалга дилача, Долакха-Юртах лоархӀ. Малхбоалехьа ТӀой-Юрт ул, тӀаккха Наьсаре ул 11 км гаьна, 20 км гаьна — Магас. ЗӀилбухехьа юрта улув да́ ГӀалми да додаш, хӀаьта хил дехьа Берса-Юрт ул, малхбузехьа Товсолта-Юрт я.
Тархьар
тоадеХӀанз Долакха-Юрт улача метте лоамара ӀокӀалбаьнначул тӀехьагӀа гӀалгӀай ба́ха Ӏохайшаб 1812-1815-гӀча шерашка. Цу хана массехк отараш хиннад цига. Эггара хьалха цига ба́ха Ӏохайшараш Дахкилганаькъан ба. Масала, 1838-ча шера Чантар 31-ча дийнахьа Буро тӀа Широков яхача полковника язъяь хиннача № 3549 йолча рапорта тӀа, Бурон округе ба́хаш бола лоамарой бувцача хана, Дахкилганаькъан ГӀа́стмара Долакха юрт хьоахаяьй[3]. 1858-гӀча шера эрсий паччахьа амарах ГӀалгӀай мехка йоккхий юрташ Ӏояхкача хана, уж зӀамига отараш вӀашагӀ а теха, Ӏойиллай Долакха-Юрт. Юрта цӀи тиллай эггара хьалха Ӏаьдало юртда оттаваьча лакхехьа хьоахаваьча Дахкилганаькъан Долакха цӀерах[2].
Советий Ӏаьдал доаккхаш хиннача тӀем тӀа доккха дакъа лаьцар Долакха-Юрто. 1919-гӀча шера Саькура бетта ялх дийнахьа (2―8-гӀа денош) боккха тӀом лаьттар Долакха-Юрта. ТӀом хьалехьа юрта хинна Серго Эржакинез Мочкъий-Юрта хьалвига хиннав, хӀаьта долакхаюртахоша Инарал Деникина бӀуна духьала тӀом баьб. Ялх дийнахьа духьаллаьттачул тӀехьа, моастагӀчун низ чӀоагӀагӀа хиларах, юрт йитá, ТӀой-Юрта гӀолла, СурхотӀа дӀабахар долакха-юртахой. Долакха-Юрти ТӀой-Юрти йоагайир моастагӀчо[2][4].
ГӀалгӀай 1944-ча шера СибарегӀа Ӏобигачул тӀехьагӀа Долакха-Юрта хӀирий бах Ӏохайшаб. Юрта цӀи хийца́ хиннай цар — Даллакау аьнна (хӀирий меттала «ЭгӀара юрт» яхилга да из)[5][6]. 1957-гӀча шера, гӀалгӀай шоай мехка цӀабаьхкачул тӀехьагӀа, юрта цӀи меттаоттайир[2].
Бахархой
тоаде| Бахача наьх дукхал | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926[7] | 2002[8] | 2006[9] | 2007[9] | 2008[9] | 2009[9] | 2010[10] |
| 2150 | ↗9058 | ↗9347 | ↗9422 | ↗9585 | ↗9703 | ↘6450 |
| 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2015[11] | 2016[11] | 2019[1] | |
| ↗6473 | ↗6621 | ↗6715 | ↗6955 | ↗6965 | ↗7158 | |
1864 шера Долакха-Юрта 58 ков хиннад, цига вахаш 178 маӀа саги, 188 кхалсаги йолаш.
 |
 |
 | ||||||||
Дезалаш дӀаязбеш 1864-ча шера оттабаь бола листам
| ||||||||||
- Къамай лоаттам
Ерригача Россе 2010 шера нах дӀаязбарах (ГӀайрбика-Юрт а лоархӀаш)[12]:
| № | Къам | Дукхал, саг | Дакъа |
|---|---|---|---|
| 1 | гӀалгӀай | 6 552 | 99,05 % |
| 2 | кхыбараш | 63 | 0,95 % |
Юрта хьал
тоадеДешара учрежденех юрта цхьа ишколи, цхьа ишкол-берийбеши я, хӀаьта кхоалагӀа ишкол хӀанз йотташ латт[13].
Юрта массехк маьждиг да, царех рузба деш кхоъ да (тӀехьардар 2022 шера Тушола 1-ча дийнахьа хьадийлад)[14][15]. Къаьнарча рузба-маьждиге иштта хьужаре йоалл[15].
ЦӀихеза нах
тоаде- Дахкилганаькъан Ӏабдуррахьмана ИбрахӀим — гӀалгӀай байракх оттаяьр, Ӏилманхо, йоазонхо, тархьархо
- Далганаькъан Оалмаза Аьдал-Гири — Николай паччахь хилалехьа къахьегаш хинна Ӏилманхо, ХӀХ-гӀча бӀаьшере гӀалгӀашта юкъе эггара хьалха дийшачарех хинна Далганаькъан Оалмаза Аьдал-Гире (1845-1903-гӀа шш.). Аьдал-Гири дуккха къахьийгад, Наьсарен Буро чурча ишколе хьехархо волаш, къаман юкъе дешар доаржаде гӀерташ.
- Далганаькъан Оалмаза Кхоази — ший ши воша вийначул тӀехьагӀа деникинцашца тӀом беш хинна йоӀ.
Тайпаш
тоадеУкхаза дуккхача тайпан нах бах:
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ 1,0 1,1 ГӀалгӀай Мехка бахархой дукхал, уж бахача моттигашка гӀолла (01.01.2019) (эрс.).
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Коазой Н., 2004.
- ↑ РГВИА. Ф.13454.ОП.6 Д.218 Л.11-1ӀОБ,12,15-25 ОБ
- ↑ Фильм «Долаковский бой»
- ↑ Краткая историческая справка об административно-территориальном делении Чечено-Ингушетии (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.03.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.11.2018. Архиве диллад 2018 шера лайчилла 8 дийнахьа.
- ↑ Ведомости Верховного Совета РСФСР № 5 1958
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
- ↑ 11,0 11,1 Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
- ↑ Том 4 "Национальный состав и владение русским языком". (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
- ↑ Ӏаьлаханаькъан А., 2021.
- ↑ Открытие мечети Ахли-Сунна в с. Долаково // YouTube, 01.04.2022.
- ↑ 15,0 15,1 Ингушетия Долакх юрт ФСБ Хьужарий чухьажарах лаьца къамаьл // YouTube
Литература
тоаде- Коазой Д. Н. Долакха-Юрт: Бовза, беза хьай мохк (inh) // СелаӀад : тептар. — 2004. — № 4.
- Ӏаьлаханаькъан Адам. Долакха-Юрта керда ишкол хьалъеш латт (inh) // Сердало : газет. — 2021. — 30 Села дийнахьа. (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)