ГӀалми
ГӀалми (да) (эрс: Камбилеевка, хӀир. Хуымӕллӕджы дон) — ГӀалгӀай а ХӀирий а мехкашка гӀолла дода хий, Тийрка аьтта га.
| ГӀалми | |
|---|---|
 | |
| Экам | |
| ДӀоахал | 99 км |
| Бассейн | 954 км² |
| Водоток | |
| Хин корта | |
| • Координаташ | 42°54′17″ с. ш. 44°53′47″ в. д.HGЯO |
| Хин даьрже | Тийрк |
| • Лакхал | 32 м |
| • Координаташ | 43°15′59″ с. ш. 44°16′16″ в. д.HGЯO |
| Хий дода моттигаш | |
| Хин система | Тийрк → Къаспий форд |
| Мата | |
| Регионаш | ГӀалгӀайче, ГӀинбухера ХӀирийче |
| ГВР чура код | 07020000212108200003541[1] |
|
|
|
ГӀалми 99 км дӀаьха да, бассейна майда 954 км² я[2]. Маьтлоама гӀинбухе-малхбоалерча босенашкара дола а денна Онгушта гаьна доацаш доагӀа кхо хий: Гирахий, Ахкарг, Боанахий. Уж кхоъ вӀашагӀкхийтача хьахул ГӀалми[3]. ГӀалме шахьара юкъе гӀолла дӀадо́да из, цу хин цӀерагӀа я шахьара цӀи а. Карджин яхача юрта йисте Тийрках кхет из. Хи чу Ӏаьлаха-Чуртен ор диллад, ГӀалме чу хӀара секунда́ 3 м³ гаргга хий дӀачуух цу ора чура[4].
Хьал
тоадеГӀалгӀай мехка эггара бӀехагӀча хих да. ЦӀена ца хилара бахьан — денна-бус хи чу нухаш чукхувса хӀирий заводаш. Дуне тӀа у даржар бахьан долаш халбате кхайкаяьча хана хин хьал тоаденнадар: цӀена а денна дӀаэттадар. Вешта цун хьал «боарама бӀехачунгара» «геттара бӀехачунга» аьнна латт.
ГӀалми сашорта хете а, цкъаза корзагӀдоалаш, Ӏаьржа доагӀаш хул. Нагг-нагахьа (50 шера цкъа-шозза яхача мо) бердайистерча боахамашта чӀоагӀа зе ду хиво, ше айделча. Масала, ишта зе даьд ТӀой-Юртарча Гиренаькъан о́тарашка. Бердашкара арадаьнна, цӀенош дохадеш, дуккха хӀама шийца Ӏохьу цо. ХӀаьта а, нах юха баха а хувш шоай де́ха́р меттаоттадеш[5].
Тархьар
тоаде«ГӀалми кулгашца Ӏодилла́ да», яхаш къамаьлаш адама́ юкъе лелар бахьан долаш, Ӏилманхоша из ГӀалми кулгашца даьккха хила тарлу йоах гӀалгӀай шоай паччахьалкхе а йолаш низ болаш цхьан доал тӀехьа баьха́ча хана. Деррига дилла́ деце а, цхьан тайпара лоархӀамегӀа дола ГӀалме тӀара дакъа дӀадерзадаь хила мегаш да, аьнна хеташ ба уж[6].
ГӀалмен атагӀа Даьреча наькъаех никъ бодаш хиннаб хьалха[7].
Товсолта-Юрта зӀилбухен-малхбоалехьарча даькъе, Берса-Юрта 1,5 километр гаьна, ширача атагӀен берда тӀа хьалхара юкъерча бӀаьшерий нах баьха моттиг улл (Товсолта-Юртара бур-боарз), цу юкъе улл Берса Ӏимараш а (эрс: Бесланский могильник) (II—IV бӀаьшераш вай замал хьалха). Цу чу аланой культура хьалхарча мура (этапа) 800 кашамий мург техкай[8].
Багахбувцама чу
тоадеКицаш
тоаде | ГӀалме ловзаву, Фартас лувчаву, Ӏарамхево во́жаву, Тирко Ӏохьу, Эсо хӀалакву.ГӀалгӀай кица[9] |  |
Дувцараш
тоадеЦу хих дувцаш цхьа шира дувцар да. МоцагӀа-моцагӀа вӀаший гарга дахад Шолжеи ГӀалмии. Шолжо аьннад ГӀалмега:
— Кхо хий вӀашагӀтехача а хӀанз хье дола ГӀалми мара мичад хьо. Сох хьакхета, цхьа хий хинна аренца ловзаш кхы а доккхагӀа долча хих дӀа а кхийтта́ форда тӀа кхаччалца цхьана дӀагӀоргда вай шиъ.
— ЦӀи фу хургья вай тӀаккха, — хаьттад ГӀалме.
— Шолж тулларгья-кх, — аьннад шек а доацаш Шолжо.
— Аь, воше, — аьннад ГӀалме, — хьа цӀи а йийца новкъа ца да́ла шозза бӀаьхагӀа бале, а хьайза́ча новкъа гӀоргда со.
Из а аьнна ше къаьстта дӀадахад йоах ГӀалми. Цу ширача замалахьа денз хӀанз ше́ доагӀаш ма хиллара хьувзаш, голаш етташ доагӀа йоах из. Иштта йоах оаламо[10].
ГӀалме тӀара нах баха моттигаш
тоадеБелгалдаккхар
тоаде- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 8. Северный Кавказ / под ред. Д. Д. Мордухай-Болтовского. — Л.: Гидрометеоиздат, 1964. — 309 с.
- ↑ Государственный водный реестр. Камбилеевка (эрс.). textual.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Минприроды России (29 тушола 2009). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.12.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.03.2009.
- ↑ оhttps://www.mngz.ru/russia-world-sensation/791360-halka-yoakkhag1yola-ganz.html
- ↑ Алханчуртский канал (эрс.). water-rf.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.02.2020.
- ↑ Ӏарчакхнаькъан Сали. Даим балхах воалла саг (inh) // Сердало : газет. — 2021. — ардара 28 дийнахьа (№ 73 (12518)). — С. 12.
- ↑ Дударов А.-М. М. Земледелие ингушей (XIX – первая половина XX века): Историко-этнографический очерк.. — Нальчик: ООО «Тетраграф», 2015.
- ↑ Матиев Аббас. ГӀалгӀай мехка Даьре никъ (inh) // Сердало : газет. — 2013. — ардара 15 дийнахьа (№ 139—140 (11073-074)).
- ↑ Берса кашамаш — Даькъастен вай замал хьалха II—V бӀаьшерий аланой культурай духан мург я (эрс.). forumdna.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.02.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 21.02.2020. Архиве диллад 2020 шера саькура 21 дийнахьа.
- ↑ ГӀалгӀай оаламаш, дувцараш, фаьлгаш, кицаш, 1998, оа. 256.
- ↑ оhttps://www.mngz.ru/russia-world-sensation/791360-halka-yoakkhag1yola-ganz.html
Литература
тоаде- ГӀалгӀай оаламаш, дувцараш, фаьлгаш, кицашЛо:Ref-inh / Сост. И. А. Дахкильгов. — Доп., перераб.. — Саратов: Региональное Приволжское издательство «Детская книга», 1998. — 344 с. — 500 экз. — ISBN 5-8270-0222-4.