Википеди

СурхотӀе

Сурхо́тӀе́[2][3], Сурхо́-ХитӀе́[4], иштта СурхатӀе́[5] (я) (эрс: Сурхахи) — ГӀалгӀай Мехка Наьсарен шахьарара юрт. Из ул лоамеи ареи къастача, укх юрташта юкъе: Экажакъонгий-Юртаи (малхбузехьа), Ӏаьлий-Юртаи (зӀилбухе-малхбузехьа), Яндарени (гӀинбухехьа), Галашкени (зӀилбухе-малхбоалехьа), Алхастени (малхбоалехьа). Таханарча дийнахьа СурхотӀе ГӀалгӀай мехка йоккхагӀйолча юртех цаӀ я[5]. Юрта юкъе а юрта гонахьа а дукха шира аламбекъаш да: эзараш шераш хьалха денз гӀапаш лаьтта моттигаш, боарзаш, тӀема чӀоагӀлен даьха ораш, нах баьха моттигаш, кхыдараш а. Тархьарахоша яхачох, Къаьнарча Магаса юкъейоагӀаш хиннай хӀанз СурхотӀе уллаш йола моттиг. Укх юртарча бокххийча наха яхачох, мехка хьалххоша кхетаче еш хиннача моттигех цаӀ СурхотӀа а хиннай[5].

Юрт
СурхотӀе
СурхотӀе
Сурхо-Хитӏе
43°11′16″ с. ш. 44°54′13″ в. д.HGЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар Наьсарен
Юрт СурхотӀе
Юртда Налганаькъан Бахьаудина Харон
Тархьари географии
Йиллай XVIII бӀаьшера
ХьалхагӀа хинна цӀераш 1852-1853 кхачч. — СурхотӀе, иштта Ювси-Боарзе, Нада-Боарзе, Кенхойче, ЛургӀе-дукъ, ӀамгатӀе иштта кхы а
1944 кхачч. — СурхотӀе
1957 кхачч. — Мамисон
Лакхал 651 м
Ӏалама лоаттам юккъера
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой ↗13 295[1] саг (2022)
Къамаш гӀалгӀай
Динаш сунний бусалба
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Телефоний код +7 8732
Пошта индекс 386147
Код ОКАТО 26220845001
Код ОКТМО 26605445101
Номер в ГКГН 0162328
СурхотӀе (Россия)
СурхотӀе
Москоа
СурхотӀе (ГӀалгӀайче)
Магас
СурхотӀе
СурхотӀе (Наьсарен шахьар)
0
СурхотӀе

ЦӀи

тоаде

Боккхийча наха а, тархьархоша а, метта говзанчаша а хьаяхачох «Моалой сур ха тӀа лаьтта моттиг» (эрс: местность, где стояла войско монголов) яхилга да «Сур-ха-тӀе». Бакъда, хана йӀоахал гӀалгӀашта юкъе «СурхотӀе» аьнна дӀаяхай цун цӀи, хӀаьта XIX бӀаьшера юккъе 1859 шера эрсаша «Сурхахи» аьнна дӀаязъяй из юрт, бахаш нах а болаш доккха доазув а долаш юрт я из, аьнна. Цу ханал 6-7 шу хьалха, юртара нах вӀашагӀа а кхийтта, (1852—1853 шш.) шоайла дага а байна, хержа хиннай юрта «СурхатӀе» яха цӀи. Цу хана денз иштта из цӀи йоаккх цунах. Къаьстта ишта наха вӀашагӀ а кхийтта из цӀи юрта́ ялар ший бахьан долаш хиннад. Царски Россе кулгалхоша паччахьалкхен массайола кагий юрташ, отараш вӀашагӀа а тохаш йоккхий юрташ хьае аьнна хинна амар кхоачашдеш, хӀанз СурхотӀе уллача даьда отараш (кагий юрташ) вӀашагӀа а теха «СурхатӀе» аьнна цӀи дӀаяхийтай юртарча наха[5].

«СурхатӀе» яха цӀи хилале, кхы а дукха тайпара цӀераш йоахаш хиннай укх юртах: Ювси-Боарзе, Нада-Боарзе, Кенхойче, ЛургӀе-дукъ, ӀамгатӀе, иштта кхы а. Цудухьа ишта барт а баь дӀачӀоагӀаяй из цӀи юрта бахархоша массаза цхьа цӀи лелаергйолаш. Из дика дагадоагӀаш ба СурхотӀара боккхий нах. «Шо-шоашта дага деххача тайпара юртах цӀераш яха нах бола ма белланге а, вӀашагӀа а кхийтта, барт а баь цхьа юрт хургйолаш СурхатӀе аьнна дӀатиллай юртах цӀи. Цигача хиннаб, Нада-Боарзера а, ӀамгатӀера а, Кенхойчера а, Ювси-боразера а, ЛугӀе-дукъара а, кхыча моттигашкара а нах. Цу хана шо-шоай отарашка баьхаб цхьабараш[5].

«СурхатӀе» аьнна цӀи хьалхаялара бахьан да, Моалоша укхаза сур лоаттадаь хилар. ГӀалгӀай мехка а, къаьстта юрта а моалоша даьр доккха хӀама доландаь, дуккхача цӀерашта юкъе из цӀи хержа хиннай юртахоша[К. 1].

Ӏалам

тоаде

СурхотӀа геттара йоккхий хьунаш я, гувнаш да, дукха хьасташ да. Хьунашка лийгаш, саьрч, бертий, цогалаш, пхьагалаш, чарч, акха циск, хишк, дукха акха оалхазараш го йиш я. Массехк тайпара сомаш хьахул СурхотӀарча хьунашка. Доахан, жа леладеш бахача наьха шоай доалахьа фермаш я, Ӏаьдала а наьха шоай а доалахьа колхозаш я. СурхотӀа эггара лакхагӀа йолча метте, Ӏамг ба, вешта ӀамгатӀе а оал цох наха, юрт Ӏойиллал йоккха моттиг из йоландаь. Юрта юкъе гӀолла Сурхохий доагӀ Ӏо, из доацаш юрта йисте гӀолла доагӀ цхьаькха хий — Кен. ХӀарача хин (додача а, латтача а) ше ший шира оаламаш а дувцараш а да наха дувцаш[5].

Тархьар

тоаде

Кхерий заман хана денз нах бахаш хьайоагӀаш я СурхотӀе. Геттара бӀаь шераш хьалха Ювси-Боарз аьле йоаккхаш хиннай укх юртах цӀи. ХӀана аьлча эггара хьалха укхаза ваха хайна саг Ювси яхаш хиннав аьнна да, юртахоша дувцача оаламашкахьа.

XIII бӀаьшара, моалоша Магас йожа а яь ГӀалгӀай мохк дӀалаьца́ча хана, Кена атагӀа моалой бӀуво ха лоаттадаьд, гӀалгӀашта духьал[5]. Шаьрача аренашка баха Ӏема моалой, хьунах чӀоагӀа кхераш хиннаб. Цудухьа фуннагӀа даь а хьуна гаьнагӀа хила гӀийртаб уж. СурхотӀара дӀайолаенна лоам хьалчукхаччалца вӀалла ца хадаш хьал йода из хьу. ХӀаьта Магас йоаккхаш лаьтта́ча тӀема тӀа моалошта дика дайза́ хиннад, хьуна юкъера ара а лелхаш гӀалгӀаша шоашта духьала ду довнаш[К. 2]. Цу хана гӀалгӀаша лоамара ӀокӀал а бувлаш, укхаза лоаман цӀог йолча СурхотӀа дӀа а лечкъаш, тӀаккха, цигара дӀахо а болхаш говрий ремаш, доахан, же Ӏулаш кхувлаш, довнаш деш, уж боабеш дикка зенаш деш хиннад моалошта, цигара уж дӀабаххалца йолча хана чухь. Цудухьа, шоай сур лораде а, цун лоаттам кхоачаме хилийта а оттадаь хиннад моалоша цига ха[5]. Из ха кхаьннахьа лоаттадаьд моалоша гӀалгӀашта духьала: хӀанз Нада-Боарз болче́и, СурхотӀара Яндаре дӀаводача «Аьлте баламаш» яха моттиг йолче́и, Экажакъонгий-Юртагахьа Ӏоводаш хилча, юртара аравоаллача Ке́нал дехьа кхелахой кхетаче хинначеи. Из доацаш кхы а, хӀанз Яндаре уллача а, Экажакъонгий-Юрт уллача а, Наьсарен Ӏабе-Гув тӀа а иштта кхы дӀахо а ха лоаттадаьд цар[К. 3].

Цу хана хӀанзара Галашке йолча меттера денз Ӏоахо шаьрача мел баьха гӀалгӀай моалоша хьалчутетта лоам баьхаб. Юххьанца даа хӀама хиннадац цар, цхьатарра тоттабенна чубахарах хиннад наьха хьал хала. Лоалахарча гуржаша гӀо-новкъостал деш хинна дале а, хӀаьта а, низагӀа мохк баьккха́ ва́гӀача моастагӀчунга паргӀата са ца даккхийта а, царгара шоай дезал кхаба кхача а Ӏалашбе а, чухьелхаш хиннаб царна гӀалгӀай[К. 3].

ТӀехьагӀо моастагӀий дӀа а баха, кӀезига шоай низ а Ӏоабаь юха лоамара гӀалгӀай ӀокӀалбувлача хана, дукхагӀбараш цкъа хьалха СурхотӀа совцаш хиннаб[5]. ДӀа-хьа бахе кхыча юрташкахьа фу доал а хьаже, тӀаккха мара болхаш хиннабац уж кхыча юрта баха дӀа. Из бахьан долаш лоамара ӀокӀалваьнна шаьрача ваха хайнача гӀалгӀачун цӀа лархӀа мегаргдолаш я оал СурхотӀе[К. 4]

Тархьархо волча Коазой Дауда Нурдина хьаяхачох, 1944 шера гӀалгӀай СибрегӀа бахийта́ча хана, СурхотӀе хӀирашта дӀаенна хиннай. ХӀираша хийца хиннай цун цӀи Мамисон, аьнна. Бакъда Азе 13 шу а даьккха шоаш баьха́ча гӀалгӀай юха цӀабаьхкачул тӀехьагӀа меттаоттаяй юрта цӀи[5].

Ди

тоаде

СурхотӀара дукха дийша нах хьабаьннаб — хӀара кура́ тӀа кхоъ-виъ молла воацаш ха хиннаяц цига тӀехьарча 150 шера. СурхотӀара эггара хьалха даь маьждиг 1845 шера даьд, Налганаькъан Оалхазар-Хьажий коа даьгӀад из[К. 5]. ХӀаьта юрта юкъе юртахоша барт а кхийтта, Ӏаьдалах хьулалуш, дийнахьа бийсанна болх беш иштта къа а хьегаш доккха рузбан маьждиг даьд 1880 шера. Цун мимар Буро тӀареи, Шолжа-ГӀалий тӀареи кирпишк хьа а кхухьаш БатӀал-хьажига хьалхале а йолаш цун ахчах даьд. Цига хьалхара имам эттар СурхотӀара Гаьгий Угаза Терсмайл-Хьажа хиннав.

Ха дӀа мел йода юрта адам хьадаржарца, кхоалагӀа а диълагӀа а рузбан маьждигаш даьд СурхотӀа. Тахан юрта массадолча маьждигашка бусалба дина бовхамаш хьехаш хьужаренаш я. Царех эггара хьалхарчарех хиннай берашта КъорӀа хьехийта Матенаькъан Гарвожа дезало шоай коа ши гӀат йолаш вӀаштӀара яь етта́ хинна хьужаре. Лакхерча гӀата чу йиӀигаши, лохе кӀаьнкаши хиннад дешаш. 1900 шера денз царна хьехаш хиннар цу Матенаькъан Гарвожа воӀ Солсбик-молла хиннав. 1929 шера цхьаккха ди ма кхайкабе, из лела а ма бе аьнна, цу ханарча Ӏаьдала керте лаьттача Иосиф Сталина амарца массайола ди лелабу моттигаш дӀакъайла хиннай, дале а, кхыча юрташка дӀа-хьа ухаш берашта КъорӀа хьалхадоахаш болх лелабаьб цо цул тӀехьагӀа.

Инфраструктура

тоаде

Кадетий корпус

тоаде
Керттера статья: Лоаман кадетий корпус

1992 шера ГӀалгӀайчен бокъо метта а оттаяь республика хьаяьчул тӀехьагӀа, тӀеман часть лаьтта́ча моттиге ГӀалгӀайчен паччахьа амарца Лоаман Кадетий Корпус хьалъяьй.

Ишколашкаши берий беши

тоаде

Йиъ школа я СурхотӀа, кхоъ 11 клласса яккхалца хьехаши цаӀ 9 класса хьехаши. Номер 2 йола школа 2017 дӀахоарца а яь цига керда йоккха школа хьалъеш латт 500 совгӀа бер чугӀоргдолаш. Школаш йоацаш боккха эшам ба юрта. Ши школа дӀайолаяьча лаьттай СурхотӀа хьал ца еш, ахчанцара хаттар чоалхане хилар бахьан долаш, цхьабакъда царех цаӀ дӀахо йотт йолаяьй (2022-гӀча шера кхы а йотташ латт).

СурхотӀарча номер цаӀ йолча ишколе бераш дукха хиларах шин сменах да дешаш. 1961 шера хьалъяь йола ер школа чӀоагӀа къаьна я, тиша я. Дехьара школа дӀахоарцаяьчул тӀехьагӀа кхы а бераш тӀакхийттад цига — 800 совгӀа бер да. 2018 шера цу школан коа а болх хиннаб бодаш, хьатӀабеш цхьаькха цхьа ткъам хиннаб ишкола́. Амма болх лаьгӀо бодаш хиннаб цигара дӀа. 2018 шерарча хьалах, хьалъеш йоккха берий беш хиннай, 220 совгӀа бер чугӀоргдолаш.

Кхыйола моттигаш

тоаде

Культура цӀенош да 2018 шерара денз хьа а дийла болх беш. Юрта йолаш йола низъоамала гӀишло-клуб тоаеш а хиннай. Юртара амбулатори зӀамига яле а дика болх беш я.

Юрта хьал

тоаде

Юрта бахархой шоаш цӀена бахаш бале а, цхьайола моттигаш нувхаш Ӏокхийса, бӀехъяь хул укхаза. Хьокхама аьлча юрта юкъе гӀолла Ӏододаш долча Сурхохийисте го йиш я шушаш, пакеташ, памперсаш, пахашкаш ядаш. Цхьаболча наьха карта юхенашка а го йиш я ядаш кагий нувхаш. Цу йоккхача юрта нувхаш дӀакхувсаш кхалаж яц, хьалха дӀадахача шерашкахьа хинна яле а, йоацаш дика болх а ба. ХӀаьта а кораву цига нувхаш дӀакховса саг. Хьалха юрта дажаш массехк доккхий доахан же Ӏулаш хиннад, хӀаьта хӀанз цхьадола Ӏулаш дӀадайнад, вожаш кӀезгаденнад, доахана жен дажа моттиг цахиларах. Хьалха доахан дажаш хинна йоккхий моттигаш хӀанз кашамаш даь а, кхаж даь а эшаеннай.

Юрта бахаш бола нах хьабаржарах лаьтташ кӀезига да, кхийнача кагийча наха дӀадекъа дӀадала лаьтта хилац. Дукха дезалаш ба СурхотӀа цхьан цӀагӀа пхиъ е итт маӀа саг волаш, эггара зӀамагӀвар кхийна саг йолаяь ший дезал болаш бале а лаьттан чӀегилг йоацаш ба.

Ахкан замалахьа хий дӀалакъаш, цунца бала болаш хул юрта цхьайола моттигаш. Бакъда, газ, свет, доагӀача хана хий дика да укхаза. Юрта хьасташ дукха дале а хьалха санна хьаста тӀа ахац укхаза нах, кхыча юрташка ца ухаш мо мара. Йоккхача юрта берашта лувча Ӏам бац, юрта юкъара боагӀача боараме баь футбола поле бац, эшамаш дукха да, дале а уж юстардаха гӀерташ къахьегаш ба юрта кулгалхой. Цхьаболча юрта таронаш йолча наха новкъостал ду юрта, масала школьная яхача улицах, нагорная яхача улицах иштта кхыча улицашка асвальт биллаб ТӀумгӀой (Эстамиров) Бексолта Хьамзата. Из доацаш кхы а гӀулакхаш леладу таронаш йолча наха юртарча мискача наха.

Баха нах

тоаде

Матенаькъан Илеза хьаяхачох, СурхотӀа 2018 шера 17 000 совгӀа саг ваьхав, вешта дӀаязбинца, ханна бахараш а тӀехьа дӀалаьрхӀача 20 000 гаргга саг ваьхав.

Дукхача тайпан нах бах юрта: Овшанаькъан, Муцолганаькъан, Даканаькъан, Белхарой, Меданаькъан, Налганаькъан, Исмейланаькъан (Хамхой), Ӏарчакханаькхан, Матенаькъан, Баркинхой, БӀархой, Бохтаранаькъан, Йовлой, Мержой, Кхорахой, Оздой, ишта кхы дукхабараш а.

Бахача наьх дукхал
1926[6]1979[7]2002[8]2006[9]2007[9]2008[9]2009[9]
3817↗5136↗14 696↗15 145↗15 267↗15 531↗15 722
2010[10]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[13]
↘10 628↗10 666↗10 916↗11 120↗11 382↗11 660↗11 793
2017[14]2018[15]2019[16]2020[17]2021[18]2022[1]
↗11 970↗12 291↗12 512↗12 734↗13 025↗13 295
Къамаш

2010 шера дӀаязбарах[19]:

№КъамДукхал, саг.Дакъа
1гӀалгӀай10 49898,78 %
2кхыбараш1301,22 %

ЦӀихеза нах

тоаде
Хьажа иштта оагӀатага: Нах:СурхотӀе

Белгалдаккхар

тоаде
Комментареш
  1. ↑ Хьадийцад СурхотӀарча Даканаькъан Аслакъий Дауда ший даь-вошас дийцад аьнна (Матенаькъан, 2018).
  2. ↑ Хьадийцад СурхотӀарча воккхача саго Дошакхлой Ӏаьле Султана (Матенаькъан, 2018).
  3. ↑ 3,0 3,1 Хьадийцад СурхотӀарча Хьажий мурдий тхьамада хиннача Овшанаькъан ИспаӀий Ӏабдулмажийта (Матенаькъан, 2018).
  4. ↑ Хьадийцад тархьархо, мохктохкархо, йоазонхо хиннача Овшанаькъан Ахьмада Мусас (Матенаькъан, 2018).
  5. ↑ ТӀехьагӀа керда маьждиг хьаделача хана 35 шера Оалхазар-Хьажий коа рузба а жамаӀат а лоаттадарах баркал оалаш къамаьл даь хинналга ховш доландаь хайнад из хьалхара маьждиг маца детта́ хиннад (Матенаькъан, 2018).
Хьасташ
  1. ↑ 1,0 1,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
  2. ↑ Кодзоев Н. Д. Русско-ингушский словарь. — Ростов-на-Дону, 2021.
  3. ↑ Барахоева Н. М., Кодзоев Н. Д., Хайров Б. А. Ингушско-русский и русско-ингушский словарь терминов. — Назрань: Кеп, 2016.
  4. ↑ Оздоев И. А. Русско-ингушский словарь: 40 000 слов / Под. ред. Ф. Г. Оздоевой, А. С. Куркиева. — М.: Русский язык, 1980. — 832 с. — С. 831
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 Матенаькъан, 2018.
  6. ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
  7. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 29.12.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.12.2013.
  8. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (эрс.). Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 3.02.2012.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Численность населения республики Ингушетия по населённым пунктам 2006-2012 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2013.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Оценка численности населения 2010-2013 (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 23.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2014.
  11. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 2.08.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.08.2014.
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 6.08.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.08.2015.
  13. ↑ Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.08.2016. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 8.08.2016.
  14. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. Муниципальни образованешка гӀола 2017 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа (эрс.) (31 кӀимарса 2017). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2017. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 31.07.2017.
  15. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал. ЛаьрхӀай муниципальни образованешка 2018 шера наджгоанцхой бетта 1 дийнахьа. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 26.07.2018.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 31.07.2019. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  17. ↑ Россе Федерацен бахархой дукхал муниципальни кхолламашка гӀолла 2020 шера наджгоанцхой бетта 1 денга (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 17.10.2020. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 17.10.2020.
  18. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 27.04.2021. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 2.05.2021.
  19. ↑ ВПН том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.12.2015. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 6.03.2016. (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)

ТӀатовжамаш

тоаде
Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=СурхотӀе&oldid=67759»