Ӏарчакханаькъан Яхььяй Сали

Ӏарчакханаькъан Яхььяй Сали (е Сайт-Салам) (эрс: Сали (Сетсалам) Яхьяевич Арчаков) — гӀалгӀай хоамбоаржабархо, оазархо, йоазонхо, хьехархо, биографист, Сердало газета болхло, «СелаӀад» яхача берий тептара корректор.

Ӏарчакханаькъан Яхььяй Сали
эрс: Сали Яхьяевич Арчаков
Ваь таьрахь	13 ардара 1958(1958-10-13) (66 шу)
Ваь моттиг	Явленка, ГӀинбухен-ГӀазакхехьен область, ГӀазакхий ССР, СССР
БӀорахол	СССР →  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	оазархо, хоамбоаржабархо, прозаик
Кхолламаш даь шераш	1960 шера денз
Жанр	статьяш, байташ, дувцараш
Кхолламий мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дебют	байташ, Ленина никъ яхача газете кепатехай 1970 шера

Вахар

Берал

Яхььяй Сали ваьв СибарегӀа 1958 шера октябрь бетта 13 дийнахьа. СурхотӀара Ӏарчакханаькъан ба цун дай, 1944 шера арабоахача хана а СурхотӀара Ӏобахийта хиннаб уж. Ялх бутт баьнна волча хана да́ веннав цун. Из кхеваьв нанас Исмейланаькъан Шахмарзий Губатеи, даь-дас Ӏарчакханаькъан Эсолта Османеи, даь-нанас Овшанаькъан Эсбе Амнатеи. Боккхийча нахаца кхе́р бахьан долаш дукха гӀалгӀай Ӏадаташцара, багахбувцамцара хӀама хеза́ хиннав Сали, цудухьа щий къаман хӀаманца безам чӀоагӀбеннаб цун.

Дешар

1960 шера шоай Даьймехка цӀабаьхкаб Эсолта Османа дезал а. Наьсаре баха сайцаб уж. 1964 шера, ший 6 шу дала доаллача хана, Наьсарерча № 1 йолча ишколе деша вахав Сали. Дешара дика тӀакхувш хиннав из. Къаьстта гӀалгӀай мотт, литература дикагӀа ховча дешархоех лоархӀаш а хиннав. 1975 шера итт класс а яьккха Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университете деша эттав меттай факультете. Студентий хана Хамхой Элмарзий Ахьмадаца дукха лийнав, цунна новкъостал деш. Цу кхаь шера берригача мехка го баьккхаб оал Сале ше.

Болх

1980 шера, дийша университет яьккхачул тӀехьагӀа, СурхотӀарча ишколе хьехархочун балха хьожаваьв из. Цу ишколе литературно-исбахьален музей хьайийлла хиннай Сале. Музейга хьажа, ишкола эшарашка ладувгӀа вена хиннача ГӀалгӀай Мехка дешара министр Танкиев дукха йоккха йоацача музейна раьза хиннав. Цу хана дийша ваьнна зӀамига саг е йоӀ, шоаш дӀахьожадаьча балха дӀа а даха́, кӀезигагӀа дале, кхаь шера болх бе безаш хиннад. ТӀаккха мара мукъ луцар царна болх бергбоа моттиг шоай лоӀамагӀа харжа. Из бахьан долаш Сали, цхьан шера юрта болх баьчул тӀехьагӀа, халла дӀавахийтав Шолжа-ГӀалий тӀа хиннача «Сердало» газета редакце болх бе. РайОНО кулгалхочо министра́ тӀавахийта хиннав из цу гӀулакха. Юххера, мукъа ца воалийташ, цхьан балха тӀара вокха балха тӀа хьожаварах дола амар (приказ о переводе) денначул тӀехьагӀа мара газете дӀагӀолга хиланзар.

«Сердало» газета корреспондент а воккхагӀвола корреспондент а волаш болх баьб цо 1981—1983 шерашка. 1982 шера Яхььяй Сали дӀаийцав СССР хоамбаржабархой Союзе. ТӀехьагӀа, газета балха тӀара а партера а дӀаваьккха хиннав. Партера дӀаваьккха саг балха дӀаэца бухьаш хьакимаш кӀезига хиннаб цу хана, цхьабараш царца къамаьл де а Ӏуйре-сайре дика ювца а бохьаш хиннабац. Балха воацаш массехк бутт баьккхача, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве гӀалгӀай корректор эшилга хайна, цу хана цига директор хиннача Зайтанаькъан Хьусена Хьажбийкара тӀаваха хиннав Сали. Директора довзаш хиннад Салийна нийсденна хӀама, бакъда, из вӀалла ца хилча санна, цу сахьате балха дӀаийцав цо из. Ишта, 1984 шерагара 1991 шерага кхаччалца къахьийгад цо Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве корректор волаш а редактор волаш а. Цига къахьегаш хьавоагӀаш Сали дукха ха ялале парте меттаоттаваь хиннав, харцахьа дӀаваьккха хилара тешал деш дар, дӀавоаккхача хана кандидат хинна из хӀанз парте доакъашхолла дӀаэцар. Кастта профкома председателалла хержа а хиннав Сали. 1990 шера СССР йоазонхой Союзе а, тӀаккха Эрсечен йоазонхой Союзе а доакъашхолла дӀаийцав. Из вахийта хиннав ХӀХ Ерригсоюзни къонача йоазонхой совещане балха юкъе дакъа лаца аьнна Москве.

Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанчера 1991 шера хьа ваьннав. 1992 шера Наьсаре ваха дӀавахав.

Карарча хана Сали болх беш ва Сурхо тӀарча 9 шера дешаш йолча ишколе гӀалгӀай мотти литературеи хьехаш, цул совгӀа из болх беш ва «СелаӀад» яхача берий журнале корректоралла. Цу жарнала оагӀош тӀа каст-каста го йиш я оазархочо берашта лаьрхӀа ду йоазош.

Кхоллам

Ӏарчакхнаькъан Яхььяй Сале хьалхара байташта кепатехай 1976 шера «Ленина никъ» яхача Наьсарен шахьаре арадувлаш хиннача газета тӀа. 1979 шера хьалхара «Ӏуйре дика хийла» яха цун стихай гуллам арабаьннаб. Цул тӀехьага вай мехкахочун арадийнна книжкаш гӀалгӀай а эрсий а меттала хиннад: «Вахара бос», «Безаман цӀогӀа», «Цвет жизни», «Строгое время». Цун байташта таржамаш даьд Москверча поэташа Кузовлёва Татьянас, Савельев Владимира, Каныкин Аркаде, Питерерча поэташа Воронов Сергейс, Вольский Сергейс, Костромерча поэта Лапшин Владимира. ТӀеххьарчо ший «Ночной дозор» яхача книжканна а юкъейихьай вай мехкахочун цхьа стихотворени. ХӀаьта цун «Къонахий бӀаргашкара хий» яха поэма Доккхача Советски Энциклопеде «Ежегодник» оалача книжка тӀа белгалъяьккха хиннай. Цун байташта кепа йийттай «Молодая гвардия», «Дон», «Наш современник» яхача журналаша. Москве арадаьннача «Дукха еза сона Кавказ» яхача книжканна юкъейихьай цун байташ. Цун кхолламе я проза, къаьстта драматурги. «Иштта а хул» яха цун пьеса кепа теха араяьннай «Литературни ГӀалгӀайче» яхача журнала тӀа. ХӀаьта Я. Голяковс инсценировка яьча Т. Готье «Капитан Фракасс», Л. Яхьяева «Даькъазвалар» яхача пьесашта таржамаш даьд цо. Сале проза даькъе даьча йоазонех да «Болатхан», «Суруш» яха дувцараш, уж арадаьннад «Наьсарен оаз» яхача газета тӀа, тӀехьагӀо, дешачарна хоза хеташ хиларах, цӀаькха а кепа техай цу дувцарашта «Литературни ГӀалгӀайче» яхача журнала тӀа.

Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве балха волча хана директоро вахийта хиннав ТӀой-Юрта вахача Социалистически Къахьегама Турпалах Коазой Бахьаудинах очерк язъе. «Лаьттан воӀ» аьнна цӀи а тилла, 1988 шера арадаьккхар из дукха сома доаца кинижкилг. Ахархочо беш мел хинна болх, цо даьха толамаш, цун вахар гойта хьежав Сали цунга гӀолла.

Цун кхолламаш Сердало газета тӀа а, Литературни ГӀалгӀайче яхача тептара тӀа а кепаетташ арадийнад.

Ше язбаь 5-9 классашта бола сочиненей, изложеней, диктантий гуллам арахийцаб 2005 шера.

ГӀалгӀай меттала

1. «Ӏуйре дика хийла». Стихаш. Дешхьалхе язъяьр Гагиев Гирихан. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, 1979.
2. «Вахара бос». Стихаш. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, 1983.
3. «Лаьттан воӀ». Очеркаш. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, 1988.
4. «Безаман цӀогӀа». Стихаши поэмаши. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, 1989.
5. «Хьастий мохк». Стихотворенеш. Грозный, 1986. ОагӀ. 3-6.
6. «5-9 классашта лаьрхӀа сочиненеш, изложенеш, диктанташ». Назрань, 2005.
7. «Са мохк». Стихотворенеши, дувцараши, поэмеи. (Коллективни гуллам). Грозный, 1980.

Эрсий меттала

1. «Цвет жизни». Стихотворения. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1987.
2. «Строгое время». Стихи и поэмы. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1992.
3. «Люблю я Кавказ». Стихи. Москва, «Современник»,1988.

Цун кхолламах лаьца

1. Кортоев Д. Дег чура йоагӀа цӀена оаз. («Ӏуйре дика хийла» яхача сборниках). — «Лоаман Ӏуйре», 1980, № 1, оагӀ. 59-60.
2. Ведзижев А. А. Безама мугӀараш. — «Сердало», 1984, 16 январь.
3. Ведзижев А. А. ГӀозален мугӀараш. — «Лоаман Ӏуйре», 1984, № 1, оагӀ. 69-70.
4. Мальсагов А. У. Хьинар долчо мара лоам баккхац. — «Лоаман Ӏуйре», 1987, № 2, оагӀ. 3-10.
5. Мальсагов А. У. Арчаков Сали Яхьяевич. (Кто есть кто в ингушской литературе). — Литературная Ингушетия. № 1-№ 2, 2007, оагӀ.4-5.
6. Чтобы сердца скорее пробудились. Поэту С. Арчакову 50 лет. — «Ингушетия», № 122, 11 октября 2008 г.

СовгӀаташ

2012 шера Ӏарчакханаькъан Салена еннай «ГӀалгӀай Мехка дукха дика хӀамаш карагӀдийна хьехархо» яха цӀи. Иштта къаман культура дика йовзаш хиларах 2018 шера «ГӀалгӀай Мехка дукха дика хӀамаш карагӀдийна культура болхло» яха цӀи а еннай цунна.

ТӀатовжамаш

• Матенаькъан Илез. Йоазонхо, хьехархо, вай заман саг (inh) // Сердало : газет. — 2018. — ардара 13 дийнахьа (№ 152 (12088)).
• Арчаков C. Йоазонхой тешаме новкъост (inh) // Сердало : газет. — 2021. — саькура 4 дийнахьа (№ 15-16 (12460-561)). — С. 2-4.</ref>