Хамхой Элмарзий Ахьмад
Хамхой Элмарзий Ахьмад (эрс: Хамхоев Ахмед Элмарзович) — цӀихеза гӀалгӀай иллиалархо, оазархо, композитор; НГӀАССР а (1958), РСФСР а артиста балхах дукха дика хӀамаш карагӀдийна артист (1960). Лорса Лида яха гӀалгӀай халкъа йиш яздаьр ва. Цо лийкха ашараши дӀаоалаш хинна иллеши Шолжа-ГӀалий тӀа дайна дӀадаьннад Нохч-ГӀалгӀай республика ехача хана, Россе радио фондашка хила тарлуш да. ГӀалгӀай Мехка паччахьалкъен филармони Хамхой Ахьмада цӀерагӀа я.
| Хамхой Элмарзий Ахьмад | |
|---|---|
| Ваь таьрахь | 20 лайчилла 1910 |
| Ваь моттиг | Мочкъий-Юрт, Наьсарен округ, Тийрка область, Россе импери |
| Кхелха таьрахь | 1992 |
| Мохк |
 Россе импери →  СССР |
| Белха-говзалаш | иллиалархо, оазархо, композитор |
| Хьинаре хинна шераш | 1939-1992 |
| Локхаргаш | дахчан пандар |
| Жанраш | илли, лирика йиш |
Биографи
тоадеБерал
тоадеХамхой Ахьмад ваьв 1910 шера Лайчилла 20 дийнахьа Мочкъий-Юрта. Ялх-ворхӀ шу даьнна кӀаьнк хиннав Ахьмад эггара хьалха илли ала волалуча хана. Ахьмада ше ма аллара, ашарашца цун вахар дувзара керттера бахьан хинна дӀаэтта́р цун нана Баркинхой Берда Баку яр[1].
ТӀехьависано вахав Ахьмад ишколе деша — 11 шу даьнна волаш, хӀаьта а хьехашдар сиха хьаэцаш, къахьегаш хиннав. Иллешцара, оазарлецара доттагӀал а айхагӀа хила даьлар, дукхагӀа байзар поэташ, цар кхолламаш, вахара наькъаш. 15 шу даьннача хана бӀаргса доацаш висав[1].
Кхоллама никъ
тоадеТкъеста шу даьнна хила мегаш вар из, эггара хьалха «Диск» яхача Буро тӀарча студе вахача хана. Цига ший мукъама исбахьаленах йола говзал лакхъе дага вар зӀамига саг. ГӀалгӀай театра студи яр из, шийна кулгал деш гӀалгӀай драматург Малсаганаькъан АртагӀа Оарцхо а волаш. ЧӀондарг локхаш волча Колесниковца цхьацца балхаш де болабелар уж. Цо локха ашараш дег тӀара езаелар зӀамсага. Цу хана волавелар иллиалархо вайнаьха халкъа иллеш довза, тахка, Ӏомаде, дӀаала[1].
1933 шера денз ГӀалгӀай областа ралса бӀарзача наьх юкъарлен тхьамада заместитель оттаваьв, ше мо бӀаргса дайнача наьха деша, къахьега йиш хилар Ӏалашдеш[1].
1936 шера Ахьмад гӀорваьнна хиннав наха дезаденна тӀаийца «Йола сога» яха илли яздарах. Халкъо ший цӀи тиллай цох, «Лорса Лида» аьнна. Цул тӀехьагӀа дукха ха ялале вахав Ахьмад радиои телевиденеи солисталла балха. 1939 шера Цисканаькъан Боскара Идрисаца болх бе вола а венна, тӀема юхь тӀаотталца цхьана хул уж[1].
1944 шера дерригача къамаца цхьана мехках ваьккхав. Цига цо язъяьй керда ашараш. 1948 шера ГӀиргӀизой паччахьалкхен филармоне солист хул цох. Ший говзал кхы а лакхъе вӀаштӀехьдоал цун, укхаза болх беча юкъа. ЦӀихезача иллиалархоша тӀехьагӀа лекхаргйола дукхагӀа йола ашараш цига язъяь я. Хамхойчун ашараш лекхаш хиннаб: Мусайнаькъан Лейла, Янданаькъан Тамари, Йовлой Рая. Ужаханаькъан Мухьмад, Темарзанаькъан Бембулат, Охцанаькъан Хадижат, Новрбийнаькъан Руслан, Беканаькъан ИбрахӀим, БӀарахой Жамалда, Зангенаькъан Руслан[1].
Ахьмада репертуаре гӀалгӀай авторий ашараш хинна ца Ӏеш, дунен классикай произведенеш а хиннай. Масала, царех яр Моцарта мукъам баьккха «Ага илли», Римски-Корсакова «Къулбехьен романс», иштта кхыйола произведенеш а. Цунна еннаяр еза ши цӀи: «НГӀАССР, РСФСР артиста балхах дукха дика хӀамаш карагӀдийна артист» яха цӀи. ГӀалгӀай тархьаре из цӀи йола артист цхьа Хамхой Ахьмад мара хиннавац гӀалгӀай иллиалархошта юкъе. Цул совгӀа цун дар итт гаргга байташ тӀайола кинижкаш, уж гӀалгӀай а эрсий а меттала дар. Деша говзанча хинна таржамхо Озерова Ирина яр цун байташ эрсий меттала дешача наха дӀайовзийтар[1].
Хамхой Ахьмад кхелхав I992 шера[1].
Фусам
тоадеЦӀеча фронтовикий улица тӀа ваьхав Ахьмад Шолжа-ГӀалий тӀа. Ши саг йоалаяь хиннав, цу шинна а сесага даь бер хиннадац[1].
Юххьанца Хамхой Ахьмад сесагаца цу гӀишло чу хьалхарча гӀата тӀарча квартире вахаш хиннав. Сесаг цамогаш хилча, бӀаргса доацача сага хала хиннад цунга а шийга хьежа. Цудухьа шоллагӀа саг тӀайоалъяь кхоалагӀча гӀата тӀа ваьннав из. Кхоъ цӀа дола квартира яр цун доалахьа главпочтаннаеи филармоненеи юкъерча моттиге. Лохе ӀокӀалваьлча коа гараж яр, чулатташ цӀенна машен йолаш. Сел эсала доацаш пенси а хьожадаьдар иллиалархочоа[1].
Къамах немце хиннай шоллагӀа сесаг, Лийна яхаш цӀи а йолаш. Маьре а яха, хьехархо а йолаш, Эльза яхаш йоӀ яр цун. Нана а Ахьмад а волча йоагӀаш, уж чӀоагӀа лоархӀаш яр хьехархо. Каст-каста цунца хулар кхувш воагӀа ши кӀаьнк. Лийнай найц а дикка накъавоалар, къаьстта Ахьмад дӀа-юха вига везаш хилча. Машен-м яр поэта, бакъда из лалла саг арахьара веха везаш хулар. Иштта моттиг эттача, Эльзай мар оарцагӀвоагӀар, шийчо дергдола гӀулакх дийя, эзделца, гӀулакхаца волаш дӀа а водар. Цхьайолча хана, из мукъа ца хилча, студенташа а дора гӀо[1].
Борис яха воша, нанас яь йиш Либи яр, тӀехьагӀа Ужахьнаькъанга маьре яха къонгаш а болаш я́ха́й[1].
Теркалъе йоагӀа факташ
тоадеСергей Михалкови Хамхой Ахьмади
тоадеШий хана цӀихезача советий оазархочо, кӀоанолгаш яздеча йоазонхочо Сергей Михалковс литературни цхьан кхетаче хиннача, ший керда кинижка Ахьмада совгӀата луш «БӀаргагуш болчарех эггара гуш волчунна, даима бе́кача мерза́ — Хамхой Ахьмада» (эрс: Самому зрячему из всех зрячих, вечно поющей струне — Ахмету Хамхоеву») аьнна, яздаь хиннад, гӀалгӀай иллиалархочун сийдеш[1].
Оазархоех лаьца Ахьмада дешаш
тоадеӀарчакханаькъан Сале даь-нанас шийга аьлча: «Хоза воалл хьо, хьал-таро да, машен я, кхы фу эш ираз хила?», Ахьмадага ийккхар:
 | ХӀай? Со мича воалл хоза? Йоазонхой-м сагӀадехаргаш ма бий[1]. |  |
Яздар
тоадеАхьмад ше язде ховш вацар, е деша а ше дешацар цо. Цхьанне дӀаязде дезаш хулар цо хьадувцаш дола хӀама. ГӀо деш волча сага гӀалгӀай оазархой бе-бе байташ еша езаш хулар цунна. Болх чакхбаллалца, мел доккха гӀулакх дахьаш саг варах, Ахьмада ниӀ къайла хулар, дӀайоайий хулар наӀарах чувоаллача пенах йоалла зӀамига радио. Дер даь ваьнна гӀеттача, шортта нийса никъ лехаш волалора наӀаргахьа. ДӀа-хьа ца кхета гӀерташ лаьгӀбора цо ший гӀа, хӀана аьлча дехьа-сехьа книжкаш чулоаттаду ишкап а вокха оагӀорахьа диван а латтар. ЦӀенъюкъе уллар кӀувса хьисапе сома, хоза дорожка. НаӀаргага Ӏокхоаччаше, радио сага сихлора из, тӀаккха Ӏоеллар кхыча цӀеношка вугаш йола ниӀ[1].
Хьал-торо
тоадеМугӀарерча сага кхыметтел «Жигули» яха машен Ӏаьдала маьхах эца вӀаштӀехьадоалаш ца хиннача хана, паччахьалкхе оазархочунца дика хинна хилар бахьан долаш, цунна, кӀеззига машен тишъяллал ха яьлча, цӀенаяр лора, базар тӀа из юхайохкача наха совлен ахчаш тела ца дезаш. Цкъа баьде баьццара бос болаш, хьалхара арахийца «Жигули» яр цун. Из дӀа а яьккха, тӀехьагӀа «Газ−24» ийцар Хамхойчо[1].
Кхолламаш
тоадеГӀалгӀай меттала
тоаде- Сийрда ираз. Стихаш. Дешхьалхе Д. Мальсагова. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1960.
- Къахьегама марш. Советски Ӏаьдала 40 шу дизарга. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1960.
- Дошо гуйра. Стихаш. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1966.
Эрсий меттала
тоаде- Светлое счастье. Сборник стихов и песен. Перевод с ингушского Ирины Озеровой. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1965.
- Утро Родины. Сборник стихов и песен. Перевод с ингушского Надежды Мальцевой. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1968.
Хамхой Ахьмада кхолламех лаьца
тоадеГӀалгӀай меттала
тоаде- Ведажанаькъан А. «Сийрда ираз». «Сердало», 1960, 26 мая.
- Ведажанаькъан А. «Сийрда ираз». «Лоаман Ӏуйре», 1960, № 2.
Эрсий меттала
тоаде- Волхов Я. Песни ашуга Хамхоева. — «Грозненский рабочий», 1957, 24 сентября.
- Турлуев В. «Светлое счастье». — «Грозненский рабочий», 1965, 25 февраля.
- Омельяненко В. Емкое слово поэта. «Грозненский рабочий», 1968, 13 ноября.
Белгалдаккхар
тоадеЛитература
тоаде- Арчаков C. «Вай деций, вай кӀантий деций…» (inh) // Сердало : газет. — 2017. — ардара 17 дийнахьа.
- Мальсагов А. У., Туркаев Х. В. Писатели Советской Чечено-Ингушетии. — Историко-документальное издание. — Грозный: Чеч.-Инг. кн. изд-во, 1969. — 147 с. — 1050 экз.