Википеди

ГӀалгӀайче

(«ГIалгIай Республика» яхачунгара дӀасалостам ба)

ГӀалгӀайче (я), е ГӀалгӀай мохк (ба)[9][10], иштта ГӀалгӀай Республика (я) (эрс: Ингушетия, Республика Ингушетия) — Россе Федерацера республика. Даькъастен федеральни гома лоаттамá юкъейоагӀаш я.

Россе Федерацен субъект
ГӀалгӀайче
эрс: Республика Ингушетия
Флаг Герб
Флаг Герб
ГIалгIайчен гимн
43°12′ с. ш. 45°00′ в. д.HGЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
ЮкъейоагӀа
НанагӀала Магас
Мехкда Келматанаькъан Макшарипа Махьмуд-Ӏаьла
Халкъа Гуллама тхьамада Янданаькъан Джабраила Мухьаммад
Тархьари географии
Лаьтта

3123[1] км²

  • (82-гӀа моттиг)
Сахьата оаса MSK (UTC+3)
ЙоккхагӀа йола пхьеш Магас, Наьсаре, МагӀалбик, Илдарха-ГӀала, Шолжа-Пхьа
Экономика
ВРП 55,5[5] млрд сом (2018)
 • моттиг 79-гӀа моттиг
 • цхьан сагá 112,6[3] эзара сом
Охлой
Охлой

↗524 058[7] саг (2022)

  • (73-гӀа моттиг)
Айхал 167,81 чел./км²
Къамаш гӀалгӀай
Ди лелабераш бусалба ди
Паччахьалкхен метташ гӀалгӀай, эрсий[8]
Дагарга идентификатораш
Код ISO 3166-2 RU-IN
ОКАТО код 26
РФ субъекта код 06
Официальни мазаоагӀув
ГӀалгӀай мохк ГӀалгӀайче карта тӀа
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу

ГӀалгӀай Республика на́нагӀа́ла Магас я. Паччахьалкхен мотт шиъ ба — гӀалгӀайи, эрсийи.

ГӀалгӀай мехка гӀай (доазув) малхбузехьа гӀинбухехьа ХӀирий мехкацеи, ГӀаьбартой-Малкхарой мехкацеи да, малхбоалехьа Нохчий мохк ба, хӀаьта зӀилбухехьа ГӀалгӀайчен гӀай Гуржий мехкаца да, из цхьатара нийслу Эрсечен паччахьалкхен гӀайнаца.

Мохк гӀинбухехьара зӀилбухехьа 144 км бӀаьха ба, малхбузехьара малхбоалехьа 72 км ба.

ГӀалгӀай Республика кхеллай 1992 шера Этинга 4 дийнахьа.

Лаьттан майдах лаьрхӀача, ГӀалгӀай мохк эггара зӀамагӀа йола регион я Россе Федераце, федеральни лоадам бола пхьеш лоархӀаш ца хилча.

ЦӀи

Мехка цӀи хьахиннай гӀалгӀай къаман цӀерахи «че» яхача суффиксахи. Уж вӀашагӀкхийттача «ГӀалгӀай баха лаьтта» аьнна маӀан хьадоал. «ГӀалгӀай» яха дош геттара къаьна да, Ӏилманхоша тайп-тайпара доашх из. Цхьаццачара «гӀалгӀай яхар „ГӀалий гӀишлонхой“ яхилга да» оал, вокха́ра «Даьла нах» е «Даьла къам» яха маӀан увттаду.

Кхычар хьаяхачох «гӀалгӀай» яха дош сумерой метта а хиннад белгалдаь (III—II эзар шу в.з. хьалха). Цу чу из чудаьннад «су», «субир», «хуррий» (хурриты) яхаш цӀераш йолаш. «ГӀалгӀай» яха дош сумерой меттала «боккхий лувраш» («великие говорящие») аьнна маӀан долаш леладеш хиннад, «зиракаш» («мудрецы») яха ший маӀан долаш[11].

Географи

ГӀалгӀайче улаш я Керттерча Кавказа дукъан гӀинбухерча босенаш тӀа (юкъерча даькъе) иштта цун юхе дадача зӀамагӀа долча довкъашта тӀа, царех да: Тийрка аргӀа, Шолжа аргӀа, Чхараш йола дукъ[таржам де деза].

ГӀалгӀайчен географи
 
 
 
Кавказа мехкасурт Кавказа лоамаш ГӀалгӀайчен мехкасурт

Рельеф

 
Бешлоама сурт
 
Маьтлоама сурт

ГӀинбухехьа эрий аренга лесташ я рельеф, зӀилбухехьа атагӀенашеи чӀожашеи дийкъа дáдача довкъаех латт.

Эггара лакхагӀа йола моттиг Шанлоам ба (4451 м). ГӀалгӀайчен кхыдола бовхьаш: ЦӀейлоам (3171 м), Хахалги[таржам де деза] (3031 м), ГӀаьл-лоам (Цхьорой-лоам) (3000 м)[12]. Кавказа лоамаш 150 км дӀаьха да.

ГӀалгӀайчен пейзажаш
 
 
 
 
 
ГӀалгӀайчен лоамара сурт Эса-чӀож Арен сурт, Керда Редант ЦӀайлоама довкъаш Ӏарамхин атагӀе

Тархьар

Керттера статья: ГӀалгӀайчен тархьар
 
ГӀалгӀайче кораяь кхерий заман археологе материалаш

40000 шу вай з. хь.

Духхьара нах баьха моттигаш я арен ГӀалгӀайче Наьсарен лаьтта. Цига кораяь гӀирсаш меттигерча кхерах еш хиннай. Мустье замалахьа укх моттиге кхер оагаш йоккха йоацаш пхьоале хиннай йоах Ӏилманхоша[13]. ТӀехьагӀа цу заман сийлингаш корадаьд Буро-КӀалеи, Наьсар-Кертеи, Экажакъонгий-Юртеи, Пхьилекъонгий-Юртеи[14][15][16].

8000 шу вай з. хь.

Духхьара нах баьха моттигаш лоаман ГӀалгӀайче[17].

6000 шу вай з. хь.

Вай зама хилалехьа I шера денз гӀалгӀай арен тӀа [[Къобана культура|Къобана (эрс: кобански)культура]] хиннай.

Къобана культура антропологи лелаяраш кавкасионий типах[18] хиннаб.

Хьажа иштта: Дзурдзукаш

Юкъерча бӀаьшерашка дзурдзукаш[19] эггара хьалхагӀа Ӏарбий географаша хьоахабу IX-X бӀаьшерашка[19], «тайпай гуллам» ба яхаш.

XV—XVIII бӀаьшераш

XV бӀаьшере Нохчашкахьареи ДаьгӀастенгахьареи ислам чудала доладенна ГӀалгӀай мехка, бакъда дӀа XIX шера мара чӀоагӀаденнадац. Цу ханага кхаччалца тарматхой ламасташи Ӏадаташи леладеш хиннад. Лоамашка я́ьхá гӀалгӀай шахьараш а́ренашка XVI—XVII бӀаьшерашка Ӏо ара йовла йолабеннай[20]. Аренашка дӀачӀоагӀдалар XIX бӀаьшере даьннад.

Россе Импери цхьанне контакташ

Хьажа иштта: Кавказа тӀом, Даькъастен имамат
 
Ghéles (Galgai)
 
Амеркерча картографа Colton, G. W. 1856 шера оттадаь карта. ГӀалгӀайчеи Нохчийчеи «Gelia» аьнна белгалъяьхай. Карта тӀа Наьсареи Бурои хьахьекхай, цул совгӀа Шолжа гӀапков а хьекхад
 
Map of Vakhushti Bagrationi clearly shows three Ingush societies: Kisti (Kist), Tsurtsuki (Dzurdzuki), Ghligvi (Gligvi) as parts of one country and Chechens (Chachans) as part of Daghestan without common border with the Ingush

1770 шера Мутт-хьал бетта 24 ГӀалгӀай боаккхинах Россе паччахьалкхен цхьанне барт бер. Онгушта гаьна доаццаш «Барта-Босе» яхача моттиге баьб из барт. 1810 шера эрсаша Наьсаре гӀапков диллад[18]. Хьалдеттачул тӀехьагӀа шозза чӀоагӀдаь хиннад из — 1817-чеи 1832-чеи шерашка.

ГӀалгӀай Кавказа тӀема тӀа да́къа лоацаш хиннаб: Эрсечен оагӀув лоацаш а Шамала оагӀув лоацаш а[21]. Цхьан юкъагӀа Шамала бусулба паччахьалкхен ши вилаят (шахьар) хиннай — АьрштӀенни Галашканни[22].

Цу юкъа ГӀалгӀайче каст-кастта гӀовттамаш хулар, из бахьан долаш эрсий эскар таӀазар деш масайттаза ихад. Эггара боккхагӀа наьх гӀовттам хилар Наьсаре 1858 шера Селаи Этингаи бетташка, Кавказа Ӏаьдало гӀалгӀай хутораш дӀа а йоахаш, царна когаметта йоккхий нах баха эйлаш Ӏоехкаргхилар бахьан долаш[23]. ГӀовттам соцабир, ӀотаӀабир эрсий Ӏаьдало[23].

Россе Импери юкъе

Хьажа иштта: Тийрка область
 
Тийрка областа карта

1858 шера, Наьсаре гӀовттар ялач, Гӏалгӏайче Россе Импери юкъе хиллар, Тӏема-Хӏирий округе чухьнахьа.

1860 шера Даькъастен тӀеман урхалал дӀа а даьккха Александра II-чун амарца Даькъастен малхбоалехьа Тийрка область вӀашагӀъеллай. Цун лоаттама Нохчийи, Нохчий мехканни (Ичкерий), ГӀалгӀайи, Лоам тӀараи гомаш юкъедахад.

1871 шера ГӀалгӀай гом ХӀирийчох дӀа а теха Бурон гом хьабаьб.

1888 шера тӀеман-гӀазкхий урхалал оттадарца ГӀалгӀайчен аре Шолжа гӀазкхий ралса юкъе яхай. 10 июля 1909 шера баьцамеа 10 дийнахьа ставка Буро тӀа а йолаш Наьсарен гом вӀашагӀбеллаб.[20].

Лоаман республика

Керттера статья: Лоаман республика

Россе Октябрьски социалистий гӀовттам хинначул тӀехьагӀа 1917 шера ноябрь бетта дукъа Даькъастен къамаш юкъе долх Лоаман республика хьакхейкаяьй.

Деникин генерала эскаро ДӀаьгӀасте дӀалаьцача Лоаман республика Ӏаьдал ший чу а хийца Каьлаке дадда дӀадахад. Лоаман республика болх соцабаьб.

БӀорахой тӀом

Керттера статья: Эрсече хинна бӀорахой тӀом

Пятигорске хиннача Тийрка къамай II гулламо (1918 шера мутт-хьал бетта 1-18 денош) советий Ӏаьдал тӀа а ийца РСФСРа лоаттаме Тийрка советий республика вӀашагӀъеллай.[24] (кӀимарса бетта денз оагӀой беттага кхаччалца Тийрка советий республика Даькъастен советий республика лоаттаме хиннай). Ший Конституции лакхера маьженаши хиннай цун: Тийрка халкъа гуллам, СНК.

1919 шера саькура бетта денз 1920 шера тушола беттага кхаччалца ГӀалгӀайчен аре Деникина тӀемахоша дӀалаьца хиннай[25]. 1920 шера мутт-хьал бетта денз ГӀалгӀай мехка советий Ӏаьдал дӀачӀоагӀдаьд.

Керттера статья: Лоаман АССР
 
Лоаман АССРа карта

Советий Ӏаьдал эттачул тӀехьагӀа 1920 шера мутт-хьал бетта Тийрка область дӀаяьккхай, хӀаьта Нохчий гоми (Нохч-мехкарчунца (ичкерийский)) ГӀалгӀай гоми (Лоам тӀарачунца (Нагорный)) шоай лоӀаме арен кхолламаш хьахиннай.

1920 шера ноябрь бетта 17 дийнахьа Лоаман ССР кхайкаяьй, тӀехьагӀа (1921 шера наджгоанцхой бетта 20 дийнахьа) ВЦИКа декретаца цох Лоаман АССР яьй. Цун юкъе ГӀалгӀайче, Нохчийчеи, Къарший-Черсийче ГӀаьбартой-Малкхарчеи ГӀинбухера ХӀирийчеи юкъеяхай.

СССРа лоаттаме

Керттера статьяш: ГӀалгӀай автономе область и Нохч-ГӀалгӀай АССР
 
ГӀалгӀай автономе область, 1931 шу

ВЦИКа декретаца 1924 шера лай чилла бетта 7 дийнахь Лоаман АССР дӀаяьккхар бахьан долаш РСФСРа лоаттаме ГӀалгӀай АО вӀашагӀъеллай[26].

1934 шера наджгоанцхой бетта 15 дийнахьа Нохч-ГӀалгӀай автономе область кхеллай, хӀаьта 1936 шера оагӀой бетта 5 дийнахьа цох Нохч-ГӀалгӀай АССР хьаяьй.

Сийлахь-Боккха Даьхен тӀом

Керттера статьяш: Сийлахь-Боккха Даьхен тӀом, МагӀалбикера операци и Кавказ яккхара духьа баь тӀом (1942—1943)
 
Немций тӀалатар, 1942 шера Баьцамеа-Лайчилла

1942 шера Маьцхали бутт чакхбоаллаш вермахта эскараш хьатӀакхаьчар Прохладный, Моздок, Ищерская яхача моттигашка[27]. Михий 1—28 деношка советий эскараша МагӀалбикера операци йир. Юххера немеций хьалхаленна дагалаьттар чакхдаьланзар — цар аьттув баьланзар Кавказа дехьабовла а, СССР Кавказах дӀахоадае а.

ГӀалгӀай мехках бахар

Керттера статья: Депортация чеченцев и ингушей

Мехках бахарах — «Чечевица» операци кхоачашъяра уйлаш 1943-гӀа шу дӀадоалаш а кийчъеш хиннай. Цу зана мехках баьхараш Сибре бахийта дага хиннад—Новосибирскаи Омскаи областешкеи, иштта Красноярска краеи Лоаман Алтаеи. ТӀехьагӀа ГӀазакхстанеи Юкъерча Азеи бахийта лаьрхӀад[28].

1944 шера наджгоанцхой бетта 29 дийнахьа НКВД корт хиннача Лаврентий Берия «Нохчийи гӀалгӀайи мехках бахарах йола инструкци» («Инструкция о порядке проведения выселения чеченцев и ингушей») чӀоагӀаяьй.

Мехках бахар 1944 шера саькура бетта 23 дийнахьа доладаь хиннад. Хьалхарча дийнахьа 333 739 саг цӀенах ваьккха хиннав, хӀаьта царех эшелонашка 176 950 саг хоаваьв.

1944 шера Мутт-хьал ворхӀлагӀча дийнахьа автономи дӀаяьккхай. ГӀалгӀайчен дукхагӀа мел дола лаьтта (Гуржий СРС-га кхаьчача ГӀалме шахьара лоаме мел йоацар) ГӀинбухера-ХӀирий АСРС-а лоаттаме енна хиннай, Наьсарен шахьар аьнна.

Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаяр

Керттера статья: Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаяр

1956 шера Баьцамеа 16 ден Лакхерча Совета Президиума амар ара ма даьлле мехках баьхача наха ба́ха дӀа-хьа аха могам бенна (пурам денна) хиннад, тӀаккха уж цуссахьате цӀааха болабеннаб[29].

РСФСР-а а СССР-а а Лакхерча Советий Президиемаша 1957 шера наджгоанцхой бетта 9 дийнахьа мехках даьха хиннача къамий автномеш меттаоттаярах амар арахецад, царна юкъе вайнах а бахаб.

Мехках баьха нах цӀабарца Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаяьй.

Россе Федераце лоаттаме

Республика вӀашагӀйоллар

1991 шера лайчилла бетта 30 дийнахьа Къаман юкъара гӀалгӀай референдум хиннай. Рефендума керте лаьттар да Россе лоаттаме хургйола ГӀалгӀай Республика а кхоллаш гӀалгӀай паччахьалкхе меттаоттаяр. Кепатехача референдума комиссе хоамах 92 эзар сагах (кхийнача гӀалгӀай 70 %) шоай Республика вӀашагӀйолла безам хилар рефендуме да́къа лаьцачарий 97,4 % бакъбаьб[30]. 1992 шера Этинга 4 дийнахьа Россе Федераце Лакхерча Совето «Россе Федераце лоаттаме ГӀалгӀай Республика кхолларах» закон арахецад[31]. Создание республики было внесено на утверждение Съезда народных депутатов Российской Федерации[32]. 10 декабря 1992 года съезд народных депутатов утвердил образование Ингушской Республики[33] и внес соответствующую поправку в Конституцию Российской Федерации — России (РСФСР) 1978 года, Чечено-Ингушетия официально была разделена на Ингушскую республику и Чеченскую республику[34]. Этот закон был опубликован 29 декабря 1992 года в «Российской газете»[35] и вступил в силу 9 января 1993 года по истечении 10 дней со дня официального опубликования[36]. 25 декабря 1993 года вступила в силу принятая на всенародном голосовании Конституция Российской Федерации, которая подтвердила существование Ингушской республики.

1992 шера хинна хӀирий-гӀалгӀай къовсам

Керттера статья: Осетино-ингушский конфликт

Сибрера цӀабаьхкача хана денз ГӀалме шахьар ГӀалгӀайчен лоаттаме юхаметтаоттае яхаш хиннаб гӀалгӀай.

1991 шера бекарга бетта 21 дийнахьа РСФСР Лакхерча совето «О реабилитации репрессированных народов» (Ӏоткъам баьча къамий реабелитацех) оттам (закон) даьккхад. Цох юкъе дод гӀалгӀай лаьтташцара гӀулакх меттаоттадар а.

1992 шера гурахьа лаьтта тӀагӀолла тӀеман къовсам хиннаб. Юххера гӀайнаш шоай хиннача тайпара дитад, хӀаьта дукхагӀа мел бола ГӀалмистера гӀалгӀай — 35000 эзар саг — ГӀалгӀай республике Ӏочубахка бийзаб.

Овшанаькъан Руслана паччахьал

 
Овшанаькъан Руслани Владимир Путини. Кисловодск, 2001 шера Михий 7 ди

Нохч-ГӀалгӀай АССР йо́ха а е́ха́, къаьстта ГӀалгӀай Республика хьайича, цхьан юкъа́ йолча администраце керте́ 1992 шера ноябрь 10 дийнахьа Советий Эскара эпсар хинна Овшанаькъан Руслан оттаваьв.

1994 шера ибль хьалхарча дийнахьа ГӀалгӀай мехка экономически дика хьал Ӏалашдеш республике регистраци яь мел йола предприяти йоал яларах мукъая́лийта́ хиннай кхоачамаш а луш[37].

2001 шера Нохчий ГӀалгӀайи мехкаши вӀагӀашагӀтохара духьале еш хиннав[38].

2002 шера апрель 23 дийнахьа президенталах мукъаваьннав, из 2002 шера май 15 дийнахьа Федераце совета бакъдаь а хиннад[38].

Евкуранаькъан Юнус-Бека паччахьал

Административни-лаьттан декъар

Шахьараш

No Шахьар цӀи Бахархой Бустам (км²)
1 Лоаман шахьар[39] 2.743 628
2 МагӀалбика шахьар[39] 67.685 670
3 Наьсарен шахьар[40] 92.575 700
4 Шолжа шахьар[41] 130.939 1 513

ГӀалгӀай Республике йиъ шахьара юкъе 32 муниципальни кхоллам ба.

Хьажа иштта: ГӀалгӀай юрташ

Пхьенаш

Юрташ

ГӀалгӀай мехка доазон тӀа 117 эйла (юрт) улл.

Политикацара система

ГӀалгӀай Республика Мехкда

Паччахьалкхен лакхера болхло Республика Мехкда ва.

Парламент

Лакхера законодательни маьже (парламент) ГӀалгӀай Республика Халкъа Гуллам ба. Цун лоаттама юкъе 32 каь ва.

Доалаче

Паччахьалкхен лакхера кхоачашдара маьже ГӀалгӀай Республика Доалаче я

Белгалдаккхар

  1. ↑ Сведения о границе между Чеченской Республикой и Ингушетией в Едином госреестре недвижимости
  2. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ
  3. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ
  4. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (эрс.) (xls). Росстат.
  5. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (эрс.) (xls). Росстат.
  6. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. (эрс.) (xls). Росстат.
  7. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба государственной статистики (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.04.2022.
  8. ↑ Глава 1, статья 14 Конституции Республики Ингушетия
  9. ↑ Кодзоев Н. Д. Русско-ингушский словарь. — Ростов-на-Дону, 2021.
  10. ↑ ГӀалгӀайчен официальни сайт https://ingushetia.ru/news/013176/
  11. ↑ Коазой Н. ГӀалгӀай. 2016. С. 3-5
  12. ↑ Агиров Тимур. Виртуальный тур (эрс.). OpenKavkaz.com. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 5.01.2016.
  13. ↑ Любин В. П., Бадер Н. С., Марковин В. Н. Первые местонахождения орудий каменного века в ЧИАССР // КСИА. Вып. 92. — 1962. — С. 121.
  14. ↑ Любин В. П. Мустьерские культуры Северного Кавказа // V Крупновские чтения по археологии Кавказа (Тезисы докладов). — Махачкала, 1975. — С. 2.
  15. ↑ Любин В. П., Беляева Е. В. Среднепалеолитические памятники Ингушетии и проблема миграции палеолитических людей в центральной части Большого Кавказа // Startum plus. № 1. — Кишинев, 2001. — С. 322—337.
  16. ↑ Любин В. П., Беляева Е. В., Мальсагов Б. Ж. Разведки палеолита на Сунженской равнине в Ингушетии // Древний Кавказ: ретроспектива культур. Международная научная конференция, посвященная 100-летию со дня рождения Е. И. Крупнова (XXIV Крупновские чтения по археологии Северного Кавказа). — М., 2004. — С. 113.
  17. ↑ Агиров, 2021, оа. 14.
  18. ↑ 18,0 18,1 Н.Д. Кодзоев. Официальный сайт Республики Ингушетия: История Ингушетии (краткий очерк). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 1.04.2010.
  19. ↑ 19,0 19,1 М. М. Базоркин «История происхождения ингушей» Орджоникидзе, 1937 г.
  20. ↑ 20,0 20,1 Дешаш белгалдахара гӀалат Неверный тег <ref>; для сносок ingush не указан текст
  21. ↑ Н. Д. Кодзоев. История ингушского народа (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 18.05.2011. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 11.05.2012. Архиве диллад 2012 шера маьтсела 11 дийнахьа.
  22. ↑ Кавказская война и Ингушетия. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2011. Архиве диллад 2009 шера тов 7 дийнахьа.
  23. ↑ 23,0 23,1 Назрановское восстание 1858 г. Очерк истории ингушей XIX века (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 7.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2011. Архиве диллад 2009 шера тов 7 дийнахьа.
  24. ↑ РЕСПУБЛИКА ИНГУШЕТИЯ. КРАТКАЯ СПРАВКА О РЕГИОНЕ (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.02.2005. Архиве диллад 2005 шера саькура 23 дийнахьа.
  25. ↑ Официальный сайт Республики Ингушетия. [http://ingushetia.ru/culture/index.shtml История Ингушетии (краткий очерк)]. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.12.2009. Архиве диллад 2011 шера тов 2 дийнахьа.
  26. ↑ Ингушская автономная область // Доккха советски энциклопеди : 66 том дола (65 том а, 1 тӀатохар) / керттера ред. О. Ю. Шмидт. — М. : Советски энциклопеди, 1926—1947.
  27. ↑ Гучмазов А., Траскунов М., Цкитишвили К. Закавказский фронт Вел. Отечеств. войны (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 21.12.2012.
  28. ↑ rian.ru. Наказанный народ. Как депортировали чеченцев и ингушей (эрс.) (22 саькура 2008). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 23.08.2011.
  29. ↑ Р.Н.Жабраилов. Курс лекций по истории Чечни (XIX-XX вв.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 12.12.2009.
  30. ↑ Муса Евлоев. Как принималась Конституция Республики Ингушетия // Газета «Сердало». — 2014. — 27 февраля дийнахьа (№ 31). — С. 3.
  31. ↑ Об образовании Ингушской Республики в составе Российской Федерации, Закон РФ от 04 июня 1992 года № 2927-1
  32. ↑ О порядке введения в действие Закона Российской Федерации «Об образовании Ингушской Республики в составе Российской Федерации».
  33. ↑ Постановление Съезда народных депутатов Российской Федерации от 10.12.1992 № 4070-I. (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 16.12.2014. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 22.02.2014. Архиве диллад 2014 шера саькура 22 дийнахьа.
  34. ↑ Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I
  35. ↑ Документы VII Съезда народных депутатов Российской Федерации // «Российская газета», 29 декабря 1992 года, № 278 (614), стр. 5
  36. ↑ Законы РСФСР/РФ 1990—1993 и поправки к ним до весны 1995
  37. ↑ Лентапедия. Биография Руслана Аушева (эрс.). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 8.12.2009.
  38. ↑ 38,0 38,1 Аушев Руслан Султанович (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 21.12.2009. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 30.10.2007.
  39. ↑ 39,0 39,1 Бӏархой, Коазой, Хайранаькъан, 2015, оа. 25.
  40. ↑ Бӏархой, Коазой, Хайранаькъан, 2015, оа. 27.
  41. ↑ Бӏархой, Коазой, Хайранаькъан, 2015, оа. 31.
  42. ↑ Бӏархой, Коазой, Хайранаькъан, 2015, оа. 24.

Литература

ТӀатовжамаш

Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=ГӀалгӀайче&oldid=66477»