Гаьгий Угаза Терсмайл-Хьажа

Гаьгий, е Гаьгенаькъан, Угаза Терсмайл-Хьажа (эрс: Гагиев Терсмейл-Хаджи Угузович), арахьа вовзаш хиннав Ахьмад-Шайх аьнна — гӀалгӀай Ӏаламсаг, 60 шерал совгӀа СурхотӀа имам хиннав.

Гаьгий Угаза Терсмайл-Хьажа
Псевдоним	Ахьмад-Шайх
Ди	Ислам
Ваь таьрахь	1850(1850)
Ваь моттиг	СурхотӀе
Венна таьрахь	1941(1941)
Пачччахьалкхе	Россе импери →  СССР
Сесаг	Меданаькъан Арсмака Рахьмат (къаьстаб), Овшанаькъан Боркъий Эйси (валлалца)

Биографи

Дешар

Терсмайл-Хьажа ваьв 1851-ча шера апрель бетта. Терсмайла да́ Угаз яхаш хиннав. Сурхо тӀарча БатӀал-Хьажас аларах, ворхӀ-бархӀ шу даьлча Угаза хьужаре деша хоаваьв Терсмайл, бакъда, кӀаьнка итт шу дала доалача хана да́ Угаз вала а венна, дешар дита дийзад Терсмайла. Дешар юкъагӀдисар чӀоагӀа дагадоалаш хиннад цун нанна, цудухьа да́ венна ши шу даьлча, ший шийтта шу ма даьлланге юха деша а хайна цо дийшад диззача пхе шера. Цул тӀехьагӀа, ГӀалгӀай Мехка долаш дола Ӏилма дийша а ваьнна, 1868 шера мехко викал а ваь, из деша вахав БагӀдаде. Терсмайл ше Ӏусман паччахьа Импере кара деша водача хана Наьсарера Ӏаьржача фордангахьа йодача кираца вахав. Цига кема тӀа а хайна, Туркий мехка дӀачу а ваха, дӀахо ваха везаш хиннав из ший деша. Кираца водаш цунна Оахаранаькъан Темаркъага гӀолла цун веший-воӀ ЧхьагӀа вайза хиннав.

Дин хьехар

Боккхийча наха дийцачох, Терсмайла доазол арахьа дийшад цхьайтта шера. Из цӀава кийчвелча, цигарча паччахьа аьннад: «ЦӀа а цаводаш, хьай тара мел лу, укхазарча тха наха́ хьехадалар Ӏа». Терсмайл раьза а хинна, БагӀдаде Ӏийнав. МутаӀалимашта хьеха а хьехаш, дӀахо ший Ӏилма лакхдеш деша а дешаш, Терсмайл волаш ши шу даьлча, нанас каьхат яьздаьд воӀага: «Къа а яннай со, дика мага а магац, тахан-кхоана йий а хац, хьо бӀаргаго ловра сона, цӀавоагӀавалар хьо», — аьнна. Из каьхат а ийца, паччахьа тӀавахав Терсмайл. ДӀаийца каьхат дийша ше ваьлча, нанас яхар ца дича варгвац цхьаккха дезалхо, аьнна, цӀавайтав паччахьа Терсмайл-Хьажа. ХӀанз Сурхо тӀа юкъе дагӀа рузбан маьждиг, из цӀавенача хана хьалдаь йистедоалаш латташ хиннад. Терсмайл цӀавена дукха ха ялале, мимаргара дӀа мел ийккха болх баь баьннаб маьждига, хийцца Рузба а жамаӀат а де йиш йолаш. Цига имамалла оттаваь хиннав Терсмайл. ПӀаьраска ди хьа а кхаьча нах рузбане баха, ламаза ха хьахилча, берригача наха лайна Терсмайл-Хьажа Моллалла кхайкав, хутӀбат а цо дийшад. СурхотӀарча мутаӀалимашта кӀоаргагӀдола Ӏилма хьийхад Терсмайл-Хьажас дукхача хана. Царех ба: Муцолганаькъан Ахлой Ӏусман, Шахьбота Заяуддин, Овшанаькъан Бийсолта, Ӏисий Мухтар, Сулейма Солсбик, Исмейланаькъан Висангире Хьасан, иштта кхы дукхаш а.

ХӀета денз халача-воча а кхы мел йолча дукхагӀча хана Сурхо тӀа имам хиннав Терсмейл ше кхалхалца йолча хана. Юкъ-юкъе Россе шахьарашка, доазол арахьа, Ӏилма кердадаккха водаш хиннав из. Иштта Туркий мехка ваха шин шера цо Ӏомадаьд айламӀилма.

Дукха ха ялалехьа Россера нах хьайнаб, революци яьннай, керда Ӏаьдал чӀоагӀденнад. Цу Ӏаьдало дина паргӀато лург догдоахаш хиннаб бусалба нах, бакъда коммунисташ, хьалха хиннар вӀалла хӀама а доацаш, дина духьала баьннаб. Юххера дин ца даржийта лаьрхьа тӀехьабаьннаб коммунисташ, лувцаш чубехкаш, хиннаб дийша Ӏаламнах а кхы моллагӀа белгала баьннараш а. Буро тӀа хьал а кхувлаш, дукха боабеш хиннаб нах. Иштта бигача нахаца Буро тӀа набахта ваьллав Терсмайл-Хьажа. Ше цу чу воаллаш, ха ма хилланге, тӀера Ӏояьккхе аба кӀала а тессе, ламаз деш хиннад Терсмайл-Хьажас. Иштта воаллаш цкъа-шозза набахтарча хьакимо лоткъам а эцаг цхьа юкъ а яьккха́, араваьлийтав Терсмайл-Хьажа.

Терсмайл-Хьажах Ахьмад-Шейх аьнна цӀи тиллар

Терсмайл-Хьажа Макка хьажол де вахача хана, из Ӏеш волча цӀен тӀа бийсан тамашне лур этта хиннад. Из бӀаргадайна нах, ер волча дӀачубаьлча, Къуръан дешаш ваьгӀа Терсмайл—Хьажа вовзарца, хӀанз денз хьа цӀи Ахьмад-Шайх я, аьнна бахаб уж, цунга дола Ӏилма доккха хеташ. Иштта тилла цӀи хиннай из, Ӏарбий а туркий а мехка Терсмайл-Хьажах йоахаш хиннар.

Амат

Терсмайл-Хьажа кӀаьда-хоза къамаьл долаш, елаенна юхь йолаш саг хиннав. Маьждига чу, арахьа — миччахьа вале а, наьха ладувгӀа дог доагӀаргдолаш хьехам беш хиннаб цо. Терсмайл-Хьажас оалаш хиннад: «Дала, Пайхамара, Устаза, тӀерча паччахьа яхар деш хила деза вай дилла а, тӀаккха харцахьа гӀоргдац, гӀалат а даргдац вайгара». Маслахьата лелаш, мутаӀалимашта тӀех дола Ӏилма Ӏомадеш, наха хьехам беш, Далла гӀулакх чӀоагӀа деш хиннав из.

Истий

Ши саг йоалаяь хиннав Терсмайла-Хьажа. Хьалхара сесаг Меданаькъан Арсмака Рахьмат хиннай. Тара а луш, шоайла баша а башаш, тоъал цхьан баьхаб уж, хӀьата цу юкъа дезалхо хиннавац цар. Из бахьан долаш Терсмайл-Хьажас аьннад Рахьматага: «Со дезалхо хургволаш вац, иштта лайнад Далла, аз мукъайоалийт хьо; цӀа а гӀой, кхычахьа маьре гӀо, Дала дезал лу хьона». Рахьмат Терсмайл-Хьажийцара къаста раьза хиннаеце а, хӀаьта а цо мукъа а ялийта, цӀа а яха, юха маьре яхай из Бедери Саид-Хьусейнага (къаман Ӏарбе хиннав). Цига Рахьмата кхо дезалхо хиннав: ши йиӀигеи, уж йоккхий а хинна маьре яхай, цхьа кӀанкеи, из шу доаллаше кхелхав.

ШоллагӀа Терсмайл-Хьажас йоалаяьр цхьаннахьа маьре а хинна, дезал ца хиларах цигара цӀа а ена, цӀагӀа ягӀаш хинна йоаккхо́ саг хиннай Экажакъонгий-Юртара, БӀатӀал-Хьажий мурдех а йолаш, Овшанаькъан Боркъий Эйси а яхаш. Даьла кхеле дӀаберзалца цхьана а баьхаб, дукха ца говш, кӀира доалача пӀаьраска бус кхелха а кхелха, пӀаьраска ден Ӏуйран дӀаеллай цун сесаг Эйси а.

Нийсденнар

Цхьан дийнахьа Ӏаьдала юкъера воккха хьаким хиннав Сурхо тӀа вена «Пуроле» (администраци) коа а наӀар тӀа а нах гулбаь, бирса къамаьл деш латташ. Делкъа ламаза воагӀа Терсмайл-Хьажа тӀанийсвеннав цига, нахага цо аьннад: — Фу деш латт шо, укх Даьла моастагӀага ладувгӀаш, саг ламаза кхайкавий? ТӀаккха ваха цхьа берашха зӀамига сага, мимар тӀа а ваьнна, азан даьд. Гулбеннараш цхьацца-шишша водаш ламазе а баха, цхьаь латтийсар йоах хьаким, чӀоагӀа раьза а воацаш.

ШоллагӀча дийнахьа Ӏаьдала юкъера баьхкача наха лаьца дӀа а вига, Буро тӀа следователа тӀавигав Терсмайл-Хьажа. Следователь лоткъам эцаш вагӀаш, ламаза ха хиннай. Хьаяьккха шийна тӀера аба кӀала а тесса, азан а денна, ламаз де эттав Терсмайл-Хьажа. Из йисте валлалца таккхалча а ваьгӀа, хаьттад следователа: — Аз хьайга хӀама аргдац аьнна шеко ярий хьа? — Яцар, со сай Даьла декхар ханнахьа дӀалуш ва, хьоцардар-м аз мичча хана дувцаргда, — жоп деннад Терсмайл-Хьажас. — Иштта чӀоагӀа теш хьо Даьлах? — хаьттад следователа. — Теш.

Цун Даьлах тешарах а цун деналах а чӀоагӀа цец а ваьнна, следователа аьннад: — Со укхаза волча хана, аз укхаза болх беча хана, кхы Буро тӀара саг кхайкаргвац хьога. ТӀаккха цӀавайтав. Татар вале а моллагӀа бусалба саг хиннав из следователь оалар боккхийча наха.

ТӀатовжамаш

• Матенаькъан Илез. «МалагӀча динах вар из…?» (inh) // Сердало : газет. — 2021. — тушола 2 дийнахьа. Архиве диллад 2022 шера тушола 5 дийнахьа.
• Абас Матиев. «Гаьгенаькъан Угаза Терсмайл-Хьажа» (inh) // Сердало : газет. — 2016. — наджгоанцхой 27 дийнахьа.