Боканаькъан Хьаме Ахьмад

Бо́канаькъан Хьа́ме А́хьмад (эрс: Боков Ахмед Хамиевич) — гӀалгӀай йоазонхо, оазархо, таржамхо, гӀалгӀай метта тохкамхо. ГӀалгӀай литературе эггара дукхагӀа романаш яздаь саг.

Боканаькъан Хьаме Ахьмад
Файл:Боков, Ахмет Хамиевич.jpg
Ваь таьрахь	25 аьтинга 1924(1924-06-25)
Ваь моттиг	СоагӀапче, Шолжа Шахьар, Нохч-ГӀалгӀай АССР, ССРС
Кхелха таьрахь	2 бекарга 2006(2006-04-02) (81 шу)
Кхелха моттиг	На́на-На́ьсаре, ГӀалгӀайче, Эрсече
БӀорахол	СССР →  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	прозаик, оазархо, драматург, таржамхо
Кхолламаш даь шераш	1956-2006
Жанр	романаш, повесташ, дувцараш, оазараш
Кхолламий мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дебют	1956, «Казахстанская правда» (ГӀазакхстана бакъдар), дувцар «Дарц»
Премеш	ВЦСПС-а преми ССРС-а йоазонхой союза преми
СовгӀаташ	Ло:Орден Дружбы

Вахара сурт оттадар

Кхери дешари

Ваьв 1924 шера Этинга бетта 25 дийнахьа (цхадолча йоазошка Маьцхали 20 дийнахьа) СоагӀапча. ЗӀамига волча хана цхьа сиха, аьрдагӀа воацаш сабаре кӀаьнк хиннав Хьаме воӀ. ЗӀамига волча хана хала лазар кхийтта могаш воацаш хиннав из, цунца дувзаденна а хила мег из сабаре хилар.

Дешарг хилча шоай юртарча юххьанцарча дешарле дӀачувеннав из дас-нанас. Из дешарле яьккха ваьлча ший дийтта шу ма даьланге, 1938 шера Наьсарерча зооветеренарни техникуме деша вод из. Цига из дешаш хул 1941 шерага кхаччалца йолча хана. ХӀаьта, цигара Шолжа-ГӀалий тӀарча рабфаке дӀахьожавойт цо ше. Ше деша ве́налга а ховш, шийна Ӏилма накъа дергдолга кхета а деш, дешарах дика кхеташ а волаш тӀатеӀӀа къахьегаш хиннад зӀамигача саго. Бакъда, дийша чакхвалале Даьхен Сийлахь-Боккха ТӀом а хьайна, кхы дуккхане санна из дешар чакх ца доаккхаш дита дийза́д цун. Ахьмада тӀем тӀа ваха дагадох, цхьабакъда, бера хана лаьца лазар бахьан долаш аьттув хилац цун кхычара санна моастагӀчоа духьал вала. ЦӀен дезал а раьза хилац из тӀем тӀа вахийта. Доккха Ӏилма деша Ӏомаде аьттув беце а, цу тӀема шерашка лоацца хиннача хьехархой курсаш а яьха, СоагӀапчарча а Буро-КӀалхарча а дешарленашка болх баьб Хьаме Ахьмада.

1942 шера гурахьа боккха кхерам тӀабосс Ахьмад кхийнача юрта а берригача гӀалгӀай мехка а. Фашистий Германе эскар МагӀалбика́ гаргакхоач. Кхыбола ший мехкахой санна, моастагӀчунна духьале хургйола, цун низ кӀалбутаргбола хӀама хьадеш хул из. Цу хана шийна а МагӀалбика шахьарерча наха а карагӀдаьннарех дика дийцад йоазанхочо «ЦӀийенна сайре» яхача романа шоллагӀча книжка тӀа, «ДогӀанха даша делхаш» аьнна цӀи тиллай цох автора. ТӀом МагӀалбика юхе кхаьчача, Дола-Коарча ВЛКСМ-а райкомо тӀадилларца, ди-бийса къоаста ца деш моастагӀчоа духьала бола тӀема кхоачам кийчбечарца волаш балхаш даьд цо. Фашисташта духьала бе-бе чӀоагӀаленаш ечарна юкъе хиннав хургвола йоазонхо.

СибарегӀа Ӏовохьийтачул тӀехьагӀа

Бехк боацаш мехках а баьха ГӀазакхстанеи Юкъерча Азеи Ӏобохьийта́ча дерригача гӀалгӀай къаман дар санна, халонех дизза хиннад Ахьмада вахар. ХӀаьта а низ ший ма кхоачча дешарца доттагӀал леладеш халонна ка ца луш духьал лаьттав из. 1945 шера иттлагӀча классера экзаменаш сихонца дӀа а енна ГӀазакхой Горно-металлургически^{[таржам де деза]} институте деша эттав из, бакъда из дешар дӀачакхдаккха вӀаштӀехдаьннадац цун. Ваха-ва́ бокъо йоацача хана [Павлодарская область|Павлодара областе]] ший дезал бахача вахарах дӀаваьккхав из. А́ла деза, иштта халонаш шийна духьала увтте а, дешар юкъагӀа Ахьмада дитадоацалга. Цигара ший аьттув дешар болаш ца хилча, шийна дега гарга йолча, езача театра студе вода из балха. Кхувш воагӀача хана денз, литература, исбахьале а езаш, хиларах вода из цига Алма-Атерча кинон актерий дешарле.

Сибарера цӀавеча

БӀарчча кхойтта шу арахьа, бовзаш боацача мехка а даьккхе юха шоай цӀааха болалу мехка нах. Ший дай баьхача юрта цӀавенав Боканаькъан Хьаме Ахьмад а. ЦӀавеча доалаш хиннадац гӀулакх, бохабаь мохк хиннаб юха меттаоттабе безаш. МоастагӀчо йохаяь Даьхе тоаеш болча балха юкъе доккха дакъа лаьцад Ахьмада. ЛоархӀаме болх баьб цо 1958 шера «Сердало» газета литературни болхло а цар шой хоамбоаржабархо а волаш. ЦӀихеза прозаики драматурги хинна ца Ӏеш, оазархо а хиннав Хьаме Ахьмад. ХӀана аьлча, шовзткълагӀча шерашка оазараш а лоацца дувцараш а яздеш хиннав хургвола къаман йоазонхо. ЦӀенхаштта из никъ хьаэца лаьрхӀад цо 1956 шера «Дарц» яха хьалхара дувцар «ГӀазакхастане бакъдар» («Казахстанская правда») яхача газета тӀа кепатеха арахецарца. Цул тӀехьагӀа шийна хьалхашка декхар оттадаьд йоазонхочо шерра къаман вахар гойта, аьнна. Из декхар дика кхоачаш а деш хьалхара повесташ язъяьй («Хала никъ», «Райхьант», «Дарц»). Цхьа ха яьнначул тӀехьагӀа, шийна деза йоазош гул а дий, «Беке къонгаш» яха роман кхеллад.

Тайп-тайпарча йоазонхой гулламаш тӀа а, тептараш тӀа а, арадийнад Ахьмада йоазон кхолламаш. 1960 шера «Райхьант» яха хьалхара гуллам арахийцаб. 1962 шера гӀалгӀайи нохчийи литераторашта юкъе хьалхарчарех СССРа Йоазонхой союзе дӀачуийцав из. Цул совгӀа, Боканаькъан Ахьмада йоазонхочун болх баь ца Ӏеш, Нохч-ГӀалгӀай телевидене режиссёр а редактор а волаши, «Лоаман Ӏуйре» яхача альманаха редактор волаши балхаш даьд. Цох хул Наьсарерча халкъа театра режиссёр. 1960—1962 шерашка режиссёр хинна ца Ӏеш, боккха болх дӀабихьаб цо драма болхлой вӀашагӀтохаш, болхлой говзал лакхъеш. ХӀаьта кертте шийна хьалхашка латташ декхар дола гӀалгӀай театра репертуар дегӀайоалаяр долга кхетаду. ХӀана аьлча, цу юкъа актёраша ловзаеш хиннай У. Юсупова «Ӏайшет», А. Салынске язъяь «Барабанщица» яха пьесаш а, дуккха а кхыяраш. ХӀаьта болхлоша оттаяьй Хьаме Ахьмада язъяь «Бачеи цун истийи» яха пьеса. Из гӀалгӀаша къаьстта езаенна тӀаийца хиннай. Уж пьесаш наха гойташ Ахьмад ше кулгалдеча театра болхлошца юрташка а пхьешка а гӀолла чаккхваьннав.

ТкъоалагӀча съездо гӀалгӀай а, иштта кхыча къамай а бокъонаш меттаоттаяьчул тӀехьагӀа йоазонхой аьттув баьннаб шерра шоай йоазош де а, царна кепатеха наха уж дӀадовзийта а. Хьаме Ахьмада цӀи гӀоръяьннай «Райхьант» яха повесть цо язйича. Цул совгӀа, ала деза гӀалгӀай меттала литературе нанна язбаь кхоллам из хиларах а. Ткъо шу совгӀа ха яьккхай цун повеста кхы кепа ца тохаш. Россе «перестройка» йолаеннача хана «Советий Эрсече» зарбанчес арахийцай уж «Буран», аьнна, цӀи а енна.

Боканаькъан Ахьмада книжкаш вай мехка кепатеха ца Ӏеш, дуккхаза арадаьннад юкъарча зарбанченашка а. Прозе баь ца Ӏеш, гӀалгӀай драматурги дегӀайоалаеш а белггала болх баьб Хьаме Ахьмада. Иштта, бокъонца драматург из волга хьагойтар цун Шолжа-гӀалий тӀа М. Ю. Лермонтова цӀерагӀа йолча театре увттаяьча «Тхо цӀадоагӀаргда, нани», «Юрский горизонтага» яхача пьесаша. Кхыболча йоазонхочун кхоллам санна, боккхача безамца театрга хьежараша тӀаийцар уж. ХӀаьта, РСФСРа культуран министерствос уж пьесаш могаяь кхыча республикай театрашка увттаяр чӀоагӀдир.

1977 шера Нохч-ГӀалгӀай республика халкъа Лакхехьарча Совета Президиумо йоазонхо яха Сийлен цӀи еннай Ахьмада. Дагадохарца язде волавеннавац Ахьмад ший «Беке къонгаш» яха роман. 1966 шера волавенна къахьийгад цо из язде кийчо еш. ХӀаьта, цунна бола кхоачам гулбе волавеннав дуккха а хьалхагӀа, 1959 шера. Из дег тӀара безам болаш хиннав Советий Ӏаьдал доаккхаш ший мехкахой моастагӀчунца мел латар бирса, дешар-йоазув ца ховш болча цар сел дог-майра, низ ца кхобеш моастагӀчоа дов мишта дир гойта. 1974 шера кепатеха гӀалгӀай метала арадаьннад «ЦӀийенна сайре» яха цун керда роман. Цу романа 1976 шера цӀихезача йоазонхочо Шундик Николайс эрсий метта доаккхаш таржам а даь, дукха ха ялалехьа Шолжа-гӀалий тӀа арадоал. Цу романа хьалхара книжка Москве 1977 шера «Роман-газета» яхача журнала тӀа кепатеха арадаьннад. Дешачара чӀоагӀа дезаш тӀаийцад йоазонхочо ший кхел турпалий дӀахо гойташ яздар. ХӀаьта, из яздале Ахьмада карагӀдаьннадар иштта боккхача безамца дешараша тӀаийца дола «Седкъашта юкъе седкъа санна» (1978 шу), «Ӏаи бӀаьстии вӀашагӀкъасташ» (1984 шу) яха ши роман язде а. Даьхен визза воӀ ше хиларга хьежжа, художественни кхолламаца беррига низ тӀабахийта гойтад къаман тархьар. Цунга хьежжа гӀалгӀай литературе белггала я йоазонхочун цӀи, лоархӀаме я тархьара ларда тӀа кхелла йолча цун произведенеша дӀалоаца моттиг. Иштта лакха исбахьален литература кхоллара балха начӀал долаш болча йоазонхоех цаӀ ва Боканаькъан Хьаме Ахьмад. Ший къаманна юкъе вайза Ӏац Ахьмад. Еррига Россе дешачарна безаш а, бовзаш а, хоза хеташ тӀаийца а ба цун кхоллам. Заман йоазонхо ва ала йиш я цох. ХӀана аьлча, «Беке къонгаш», «ЦӀийенна сайре», «ДогӀанха даш делхаш», «Юрский горизонт», «Готта коанаӀараш», «Ӏаи бӀаьстийи вӀашагӀкъасташ», «Кхел» яхача романаш тӀа а, «Тиша цӀа», «Дарц», «Райхьант», «Бачеи цун истийи» яхача повесташ тӀа а, дуккхача дувцараш тӀа а, публицистически статьяш тӀа а гойта мегаьд цунна тӀеххьарча бӀаьшерашкара хьадоагӀа гӀалгӀай къаман вахар. 2006 шера шоллагӀча апреле кхелхар цӀихеза гӀалгӀай литературан классик а, халкъа йоазонхо а вола Боканаькъан Хьаме Ахьмад. Мах баь варгвоаца исбахьален ганз йитай цо тӀехьа тӀайоагӀача къонача тӀехьенна.

СовгӀаташ

Ший са, низ кхо ца деш, къаманна йоазонхочун начӀал дӀаденнача Ахьмада кхоллама лакха мах беш, СССРа Йоазонхой союза хьалхарча съезда 50 шу дизарца а литература дегӀадоаладара даькъе лакха толамаш дахарах а 1984 шера «Знак почета» орден яха еннай цунна. Иштта, ГӀалгӀай мехка паччахьа амарца «За заслуги» орден яха а еннай. Цул совгӀа, Россе Йоазонхой цӀерагӀа йола Почетни грамоташ а премеш а тийннай. Ший амарца Россе паччахьа Путина В. В. а «Орден Дружбы» яларца белгалбаьккхаб Ахьмада болх баь.

• Орден Дружбы (27.03.2006)
• орден «Знак Почёта» (16.11.1984)

Хержа́ кхолламаш

Эрсий меттала

• Две ночи. Повесташ. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1965.
• Бача и его жёны. Повесташи дувцараши. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1967.
• Сыновья Беки. Роман. Хьалхара дешарг. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Р. Кафриэлянц. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1969.
• Буран. Повесташ. Эрсий метта таржам даьр Е. В. Полонская. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1970.
• Сыновья Беки. Роман. ШоллагӀа дешарг. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Р. Кафриэлянц. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1971.
• Старый дом. Повесть. Эрсий метта таржам даьр автор ва. — «Дон», 1972, № 12, оагӀ. 69-91.
• Сыновья Беки. Роман. Хьалхареи шоллагӀеи дешаргаш. Эрсий метта таржам даьр Р. Кафриэлянц. Москоа, зарбанче «Современник», 1973.
• Багровые зори. Роман. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Н. Е. Шундик. Москоа, зарбанче «Современник», 1976.
• Багровые зори. Роман. Эрсий метта таржам даьр Н. Е. Шундик. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1978.
• Звезда среди звёзд. Роман. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Вл. Степаненко. Москоа, зарбанче «Современник», 1979.
• Багровые зори. Роман. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Н. Е. Шундик. Москоа, зарбанче «Советская Россия», 1980.
• Дело жизни (К юрскому горизонту). Драма в 2-х действиях. Эрсий метта таржам даьр В. Гольдфельт. — Москоа, ВААП, Информ, 1981, 74 листа.
• Юрский горизонт. Роман. Эрсий метта таржам даьр Н. Родичев. Шолжа-ГӀала. Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1982.
• Сыновья Беки. Роман. Хьалхареи шоллагӀеи дешаргаш. Авторизованни эрсий метта таржам даьр Р. Кафриэлянц. Москоа, зарбанче «Современник», Библиотека российского романа, 1984.
• Юрский горизонт. Роман. Эрсий метта таржам даьр Н. Родичев. ШоллагӀа арахецар. Библиотека рабочего романа. М., Профиздат, 1986.
• Буран. Повести. Эрсий метта таржам даьр. Москоа, зарбанче «Советская Россия», 1988.
• Разорванный круг. Роман. Эрсий метта таржам даьр Н. Родичев. Москоа, зарбанче «Современник», 1989.
• Узкие ворота. Роман. Шолжа-ГӀала, зарбанче «Книга», 1994.
• Багровые зори. Роман. Хьалхареи шоллагӀеи дешаргаш. Нальчик, зарбанчен юкъарче «Эльфа», 1995.
• Судьба. Роман. Магас, 2004.
• Юрский горизонт. Роман. Магас, 2004.

ГӀалгӀай меттала

• Райхьант. Дувцарий гуллам. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1960.
• Дарц. Повесть. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1962.
• Хала никъ. Повесть. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1963.
• Бачеи цун истийи. Повести дувцараши. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1964.
• Беке къонгаш. Роман. Хьалхара книжка. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1967.
• Беке къонгаш. Роман. ШоллагӀа книжка. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1969.
• ЦӀийенна сайре. Роман. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1974.
• Хержа произведенеш. Повесташи дувцараши. Дешхьалхе Дахкильгов ИбраьхӀима. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1975.
• Седкъашта юкъе седкъа санна. Роман. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1978.
• Беке къонгаш. Роман. Хьалхареи шоллагӀеи книжкаш. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1981.
• Ӏаи бӀаьстийи вӀашагӀкъасташ. Роман. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1984. ЦӀийенна сайре. Роман. ШоллагӀа книжка. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1986.
• ДогӀанха даш делхаш. Роман («Щийенна сайре» цӀи йолча романа кхоалагӀа книжка). Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1987.
• Къовсам. Роман. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1989.

ТӀатовжамаш

• Матенаькъан Ильяс. Бокнаькъан Хьаме Ахьмада вахарахии кхолламахи // «Сердало». — 2015. — 2 Баьцамеа дийнахьа.
• Ӏарчакханаькъан Яхьяьй Сали. Халкъа йоазонхочун кхел // «Сердало». — 2019. — 20 Аьтинга дийнахьа (№ 88—89 (12223-224)).