Фуртовг
Фуртовг (эрс: Фуртоуг) — ГӀалгӀайчен юкъерча бӀаьшерий нах баьха моттиг. ЖӀайраха шахьаре улл, административни ЖӀайраха муниципальни кхоллама юкъейоагӀаш я. Фуртовге гӀалгӀай архитектуран массехк тархьара объект я: 2 вӀови, 4 гӀалеи, 6 маьлхара кашеи, 1 валагӀалеи (Оахаранаькъан Дуго дӀавелла), 1 элгаци ― Дик-Сели. Фуртовгера хьабайнаб Оахаранаькъани, Боранаькъани, Лаьнанаькъани[3].
| Нах баьха моттиг | |
| Фуртоуг | |
|---|---|
| Фуртоуг | |
| 42°50′40″ с. ш. 44°39′10″ в. д.HGЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Тархьари географии | |
| Йиллай | XVII бӀаьшера |
| Лакхал | 1210[1] м |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | 0[2] саг (2010) |
| Катойконим | фуртовгахо, фуртовгахой |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386430 |
| Код ОКАТО | 26205808001 |
| Код ОКТМО | 26620410111 |
|
|
|
.svg)
Таханарча дийнахьа Ӏохьрахаяь объекташ а еррига кхаьл а паччахьалкхен доалахьа я, ЖӀайрах-Эса паччахьалкхен тархьара-архитектуреи Ӏаламеи музей-заповедника юкъейоагӀаш а я.
Географи
тоадеФуртовг ЖӀайраха чӀоже ул Ӏарамхин (Кистийхин) аьттехьа, Маьтлоама лоаман гана тӀа. Юрта доазона тӀа хурхал доагӀа, Д. И. Менделеева цӀи тиллай цох. ЦӀихеза эрсий Ӏилманхо 1880 шера Фуртовге вена хиннав геологе экспедицена керте а латташ, тӀаккха Фуртовгерча хурхала тӀа ваха а хиннав[4].
Тархьар
тоаде
Фуртовгерча некрополашка (лаьттан кӀалхарча кхерах яьча яьшкаш чуи катакомба хьисапе кашамашкеи) кораяьй IX бӀаьшера йола боарза пхьарса гӀозарчи, кизгаши, гӀалкхаши, чӀовгаши, топпара пхьегӀаши. XVIII бӀаьшера Фуртовге баьхаб Кавказе цӀихеза хинна бола тӀоговзанчаш Оахаранаькъан Дугои, Лаьнанаькъан Дации Чуранаькъан Хазбии. Дуго дӀавелла воалл Фуртовге ягӀача валагӀала чу.
1880 шера Фуртовге геологе экспедицена керте а латташ вена хиннав цӀихеза эрсий Ӏилманхо Дмитрий Менделеев[5].
Села 15 дийнахьа 1981 шера Оахаранаькъан ГӀапур ваьхача цӀагӀа музей хьайийлай. Цу чу гойташ я къаьнара хӀамаш, масала, лоамароша даа хӀама кийчдеш хинна гӀалгӀай кхуврч, пхьегӀаш, иштта къаьна сурташи документаши.
Инфраструктура
тоадеЮрта цхьа урам я — Боди-Хьажий цӀерагӀа[6]. Цига йоалл Оахаранаькъан ГӀапура цӀерагӀа йола цӀа-музей.
Укхаза Ӏобаь хинна цӀихеза нах
тоаде- Оахаранаькъан Элмарза ЧхьагӀа (1850—1914) — эггара хьалхара гӀалгӀай этнограф, мохктохкар, юрист[7];
- Оахаранаькъан СаӀида ГӀапур (1890—1920) — Даькъасте Советий Ӏаьдал даккхара кулгалхоех цаӀ.
- Оахаранаькъан Бачий Хьажбикар (1895—1940 — скульптор, ГӀалгӀайчен эггара хьалхарча белха-говза суртачех цаӀ.
- Оахаранаькъан ЧхьагӀий Рашид-Бек (1895—1942) — гӀалгӀашта юкъера хьалхара фекемахо, иштта вовзаш хиннав «Таджикистана хьалхара фекемахо» аьнна[8].
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Фуртоуг. Фото-планета. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.05.2015.
- ↑ Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ Агиров, 2021, оа. 40.
- ↑ Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.02.2017. Архиве диллад 2017 шера саькура 14 дийнахьа.
- ↑ Информационно-аналитический портал «Магас.Ру». Водопад в горном ингушском селении Фуртоуг назвали в честь русского ученого-химика Д.И. Менделеева (эрс.). magas.ru. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.02.2017. Архиве диллад 2017 шера саькура 14 дийнахьа.
- ↑ Ингушетия, Джейрахский район, Сельское поселение Джейрах, Фуртоуг. КЛАДР РФ. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 26.05.2015.
- ↑ Зейнеп Дзарахова. Чах Ахриев и этнография ингушей (к 160-летию со дня рождения) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Сердало (8.12.2010). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 15.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.01.2013. Архиве диллад 2014 шера кӀимарса 14 дийнахьа.
- ↑ Газдиевы-Базоркины в истории Ингушетии и России. Сердало (4.04.2011). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.01.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 21.01.2013. (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)
Литература
тоаде- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям. — М: Перо, 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-087-4.
- Гадиев У. Б. Край башен и легенд — Горная Ингушетия // «Discours» : журнал. — 2016. Архиве диллад 8 11 2016.Архиве диллад 2016 шера лайчилла 8 дийнахьа.
- Чахкиев Д. Ю. Древности Горной Ингушетии. — Назрань: Эль-Фа, 2003. — Т. 1.