ТӀонганаькъан Жамбота Ӏаддал-Хьамид
ТӀонганаькъан Жамбота Ӏаддал-Хьамид (эрс: Тангиев Абдул-Гамид Джамбулатович) — гӀалгӀай юкъарлен а политика а къахьегамхо, Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаеш кхелла́ча Оргкомитета доакъашхо, «Ӏарамхий» курорт хьайийла́р.
| ТӀонганаькъан Жамбота Ӏаддал-Хьамид | |
|---|---|
 Ӏаддал-Хьамид Ленинградерча институте деша вагӀача хана, 1932 шу. | |
| Ваь таьрахь | 1902 |
| Ваь моттиг | Мочкъий-Юрт, Шолжа ралс, Тийрка область |
| Кхелха таьрахь | 1984 |
| БӀорахол |
 Россе импери →  СССР |
| Леладу гӀулакх | политика |
| Бераш | 9, дийна кхоъ дисад: Мухьмад, Хьава, Хьусен |
Биографи
тоадеТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамид ваьв 1902 шера Мочкъий-Юрта ТӀонганаькъан Жамбота дезале. ЗӀамига волча хана хьужаре ихав. 1910 шера эрсий мотт Ӏомабе вола а венна, Буро тӀарча боккъонца йолча дешарче деша хайнав Ӏаддал-Хьамид[1].
Жамбота базархо хиннав, цо 1915 шера Буро тӀа, тахан Такоева яхача урама тӀа шозза вӀаштӀардаь, 63 цӀа дола цӀенош даь хиннад. Лохерча гӀата тӀа гостиницеи, таьрга фусами хиннад, хӀаьта лакхахьа нах баха цӀенче хиннай. 1916 шера кхелхав[2].
Да дӀаваьлча, дешар дитад Ӏаддал-Хьамида. ГӀовттам хилалехь Буро тӀа баьхача ТӀонганаькъан дезала юха Мочкъий-Юрта Ӏобаха бийзаб, хӀана аьлча гӀазкхашеи хӀирашеи зулам дар кхерам хиннаб царна[3].
15 шу даьннача хана денз (1917—1920 шерашка) БӀорахой тӀема доакъашхо волаш, Шолжайисте а, Буро тӀа а, Шолжа-ГӀалий тӀа а, Маздаке а тӀом беш хиннав[4] кхыболча гӀалгӀай партизанашца большевикий оагӀув лоацаш. 1920 шера РКП (б) дӀа а этта, ше лоӀаме волаш ЦӀеча Эскарах дӀакхийттав. Цунца тайп-тайпарча Эрсечен лаьтташка тӀем тӀа ухаш лийннав 1924 шера цигара хьава́ллалца. Чекист хиннав[5].
ГӀалгӀай автономе область хьакхеллачул тӀехьагӀа, 1924—1928 шерашка ГӀалгӀай АО Президиума Исполкома доакъашхо хиннав. Цунца цхьана цкъа страховой кассана тӀавилла́ хиннав, хӀаьта тӀехьагӀа областа унахцӀенал лораяра ралса́ кулгалдеш хиннав. Цига волаш ше къахьегарца МохтӀа «Ӏарамхий» курорт йотта ахча даьккхад цо. Цо ше а доаккхал даьд цунах. Цун цӀи цун ларда тӀа а язъяь хиннай из йотта йолаяьча хана[5].
Из тӀа а хьожаш курортага бода никъ а, Тийрка тӀа аьшках-бетонах баь моарталаш йола тӀий а, Ӏарамхий тӀа дахчан ши тӀий а даьд. Цо а́ларах Баьтамарза-Юрта дарбанче а Ачалкхера морса хий ду завод а. Из шедар цо даьд Заьзганаькъан Бийсолта Идрис оагӀув лацар бахьан долаш[2].
1928 шера Ӏаддал-Хьамид Ленинграде бӀорахой инженерий институте деша эттав. 1932 институт а яьккха́, шин шера цига аспирант хиннав[2], тӀаккха ший балха-новкъосташца Къаспий-Пхье йотташ, «Дагпроектстроя» хьаким волаш болх баьб[6], цул тӀехьагӀа главным инженером управления «Уралалюминстрой» урхален керттера инженер хиннав Каменск яхача пхье, из хьал долаш «Севуралтяжстрое» а хинна Лысва яхача пхье, хӀаьта Шолжа-ГӀалий тӀарча Грознефтезаводе йоттарах кулгалхочун зам хиннав. 1942—1943 шерашка фашисташта духьала тӀом баьб партизаний ординга́ юкъе волаш. 1943 шера мехкадаьтта доаккхача завода хьалха ваьнна лаьттав[5].
1944 шера январь бетта Нохч-ГӀалгӀай АССРа халкъа комиссарий совета тхьамадий зам ваьв Ӏаддал-Хьамидах. Экстренни совещани яьча метте Кабуловс гӀалгӀашеи нохчашеи Даьхен га дехкад яхаш бехк боацаш ӀобӀеха а баь, уж партеи доалчени соцамца СибарегӀа Ӏодохьийтаргда аьннача хана, хьа а гӀетта́ цо тӀакхелла́р харцо йолга а, парте а доалчено а де лаьрхӀа́р нийса доацалга а дӀааьнна хиннад[7].
«Как бы ни было убедительно, правдиво и красиво сказано в оправдание нашего народа, все это осталось гласом вопиющего в пустыне. Попытки внести какие бы то ни было изменения в судьбу народа оказались безуспешными»[2].
СибарегӀа волаш Казметаллургстроя йоттара урхален хьаким хиннав. Темиртау яха пхье йотташ хиннав, пхьен юкъарлен-политически вахаре дакъа а лоацаш[7].
1956 шера Нохч-ГӀалгӀай АССР меттаоттаеш кхелла́ча Оргкомитета доакъашхо хиннав ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамид. ТӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай АССРа лакхехьара тхьамадий посте оттийтаргволаш юкъевоалаваь хиннав из. Цу шера декабрь бетта Паччахьалкъен комиссе яьча хьалхарча заседане тӀа ГӀалме шахьар ХӀирийчен доалахь йитача бакъахьа я яхаш хӀирий хьакимаша къамаьл даьд, хӀаьта царна тӀалатташ бола РСФСР хьакимаш из тӀаэца лаьрхӀа хиннаб. Царна массанена духьала шоага а волаш къамаьл дӀатӀадаь хиннад Ӏаддал-Хьамида. Из хинначул тӀехьагӀа Оргкомитетера дӀаваьккхав из[7].
1958—1964 шерашка Жамбота Ӏаддал-Хьамид Шолжа-ГӀалий тӀа «Чеченингушстроя» кулгалхо хиннав. 1964 шера пенсе вахав, пенсе волаш дилла́ юкъарча балха́ юкъе хиннав. 1984 шера декабрь бетта ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамид кхелхав, ше хьаваьннача Мочкъий-Юрта дӀавеллав[5].
Сесаги дезали
тоадеӀаддал-Хьамида йоалаяьр хиннай шийна тӀехьа баьнна мурдаш а болаш хиннача Белхарой БатӀал-Хьажий йоӀ Сахар. Сахар дийша хиннай — Калугай губерне гимнази яьккха хиннай цо, цун да мехках ваьккха цига хиннача хана[5].
ТӀонганаькъан Ӏаддал-Хьамида дерригаш 9 бер хиннад, цхьабакъда царех дийна 3 мара дисадац:
- ВоккхагӀвола воӀ Мухьмад 1926 ваьв. Томске политехнически институт яьккхай «лоаман инженера» говзал Ӏомаеш. СибарегӀа волаш Караганде шахтай хьаким хиннав.
- 1933 шера Хьава яьй. Карагандера лорий институт яьккхай цо. СибарегӀара цӀаеначул тӀехьагӀа 4-гӀча пхьен дарбанче терапияй ралса кулгалхо йолаш болх баьб. Шолжа-ГӀалий тӀара е́ха́, Наьсаре яьхай.
- Хьусен ваьв 1938 шера. Москвера радиони телевиденеи институт яьккхай «инженер-связист» яха говзал караерзаяьй. Шолжа-ГӀалий тӀа болх баьб Южгазпроме бувзама хьаким волаш[2].
Кхоллам
тоаде1917—1940 шерашка ше теш а волаш нийсденна хинна тархьара хӀамаш дувцаш йоазонаш даь хиннад Ӏаддал-Хьамида. Цу йоазонех «Тяжелый век» аьнна цӀи а тилла 2002 шера Наьсаре кепатеха хиннад[2].
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Кодзоев, 2019, оа. 19.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Коазой Нурдин.
- ↑ Кодзоев, 2019, оа. 20—21.
- ↑ Архивный комитет Санкт-Петербурга. ЦГА СПб. Фонд Р-5302. Опись 1. Дело 1989 Тангиев Абдул Гамид Джамбулатович // «а:1 архивы Санкт-Петербурга»
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Кодзоев, 2019, оа. 21.
- ↑ Къаспий-Пхьен мазаоагӀув // История Кспийска. Архиве диллад 2022 шера маьцхали 14 дийнахьа.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Кодзоев, 2019, оа. 22.
Литература
тоаде- Кодзоев Н. Д. Ингушское национальное движение 1956-1973 гг. — Публицистическое издание. — Нальчик, 2019. — 312 с.
ТӀатовжамаш
тоаде- Коазой Н. Жизнь Абдул-Гамида Джамбулатовича Тангиева (эрс.). 23021944.ru. Город Назрань. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 14.08.2022.