ГӀалгӀай йоазонхой юкъарло
ГӀалгӀа́й йоа́зонхой юкъарло́ (Ghalghaj Literaturan Juqharlo[1](Juqharal[2]) (я), е ГӀалгӀай йоазонхой цхьанкхетар[3] (да) (эрс: Союз писателей Республики Ингушетия) — гӀалгӀай йоазонхой вӀашагӀтохара духьа а цар йоазонцара болх дегӀабоалабергболаш кӀийле е а хьайийла йола юкъарче я. ДукхагӀа йола ха Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлонах дӀатеха йолаш яьккхай, амма 1992 шера хьакъаьста дола ГӀалгӀайчен йоазонхой юкъеболхаш йола юкъарло хьаяьй. Йиллай 1924 шера Малсаганаькъан Кураза Зоврбик хьалха а волаш.
Хьалхара юкъарло
тоадеСоветий Ӏаьдало ший политикан оагӀорахьара йоазонхошта доал деш аттагӀа хургдолаш РАППаш вӀашагӀъехкаш хинна — Эрсечен пролетаре йоазонхой ассоциацеш (эрс: Российские ассоциации пролетарских писателей). ГӀалгӀай ассоциаце 1924-ча шера денз тхьамада хиннав Малсаганаькъан Кураза Зоврбик, 1927-ча шера цунна когаметта эттав Гойганаькъан Ӏабдул-Хьамид, 1930-ча шера — Овшанаькъан Махьмад[4]. ГӀалгӀай пролетарски йоазонхой хьалхара вӀашагӀкхетар хиннад Буро тӀа 1928-ча шера тушола бетта 28-ча дийнахьа. 1933-ча шера ГӀалгӀай йоазонхой ассоциацех «ГӀалгӀай йоазонхой юкъарло» аьнна цӀи тилла́ хиннай. Ши мохк вӀашагӀкхийтта, Нохч-ГӀалгӀай АССР хьахиларца гӀалгӀай йоазонхой юкъебахаб Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлонна[4].
Нохч-ГӀалгӀайчера юкъарло
тоадеЛо:Керттера лустам Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлоно хьалхара конференци дӀайихьар 1934-ча шера саькура бетта 24-ча дийнахьа. Цул тӀехьагӀа вӀашагӀкхетар дӀадихьар СССР йоазонхой юкъарлоно. Йоазонхоша викалалла хержа́, цига дакъа лоацаш хилар Байсаранаькъа Идрис. 1938-ча шера маьтсела бетта Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлон тхьамадалла хержар Янданаькъан Хамарзий Жамалда, цо тхьамадан декхараш кхоачаш дир 1944-ча шерага кхаччалца. Сибаре Ӏобигачул тӀехьагӀа йоазонхой язде а йоазув кепатоха а бокъо хиннаяц[4].
1956-ча шера бекарга бетта 4-ча дийнахьа ЦК КПСС отдела кулгалхо волча Поликарпов Д.А. каьхат яздарца ГӀалгӀай йоазонхой юкъарло юхаметтаоттаяьй.
1957-ча шера оагӀой бетта 12-13-ча деношка дӀайихьар Нохч-ГӀалгӀай йоазонхоша шоай хьалхара конференци. Йоазонхошта хьалхашка латта декхараш дувцаш, доклад йийшар МутаӀаланаькъан Хьажбикара. Нохч-ГӀалгӀай юкъарло юха меттаоттаяр кхайкадир вӀашагӀкхетаре. 1958-ча шера бекарга бетта 7-13 деношка дӀайихьар РСФСР йоазонхой Хьалхара учредительни съезд. Цига дакъа лоацаш гӀалгӀай мехкара вена Заьзганаькъан Бахьаудин хилар. 1958 шу йистедоалаш, арадаьлар нохч-гӀалгӀай йоазонхой «Дружба» яха литературни альманах, цхьа ха яьлча цох хилар ши альманах: нохчий «Орга», гӀалгӀай «Лоаман Ӏуйре»[4].
Керда юкъарло
тоадеНохч-ГӀалгӀай АССР йохарца шоай исбахьален гуллам вӀашагӀболла безаш хилар дувцалга этта хиннад ГӀалгӀайче. Цу тайпара хӀама вӀашагӀдолла дагахьа Ӏахилганаькъан Микаьил, Боканаькъан Ахьмади, Ведажанаькъан Ахьмади, Вешкаранаькъан Мухьмади, Дахкилганаькъан ИбрахӀими юкъе волаш 1992 шера оагӀой бетта 2 дийнахьа баь гуллам хиннаб Шолжа-ГӀала тӀа. Цига цар лаьрхӀа хиннад ГӀалгӀай Мехка йоазонхой юкъарло вӀашагӀйолла. Дукха ха ялалехь, 1992 шера оагӀой бетта 25 дийнахьа Шолжа-ГӀала тӀа Нохч-ГӀалгӀайчен берригача йоазонхой гуллам хиннаб. Цига баьча соцамах, ГӀалгӀай Мехка йоазонхой юкъарло хьаяра Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой юкъарлонах хьа а доаллаш, ГӀалгӀай юкъарлон тхьама́далла Вешкаранаькъан Султана Мухьмад харжа а хоржаш болх-моттиг яь хиннай. Йоазонхой юкъарлон урхален (эрс: правлени) доакъашхоелла хержа́ хиннаб Дахкилганаькъан ИбрахӀими, Боканаькъан Ахьмади, Хьоашаланаькъан Ӏаьлеи, Шаденаькъан Султани. 1993 шера наджгоанцхой бетта 22 дийнахьа массаболча йоазонхой гулламе Юкъарлон низа́м дӀачӀоагӀдаь хиннад. Цигга йоазонхой юкъарлонна юкъе́баха́б Малсаганаькъан Оарцхочун Ахьмади Тенканаькъан Хож-Ӏаьлий Абукари. Цкъарчоа Шолжа-ГӀала тӀа Ӏеш хиннай юкъарло, цхьабакъда ГӀалгӀайчен цхьацца паччахьалкхен кхолламаш вӀашагӀдехка доладенначул тӀехьагӀа Наьсаре Ӏочуденад из. 1994 шера маьтсела бетта 21 дийнахьа Эрсечен йоазонхой юкъарло чу вахийта аьнна вола викал хоржаш гуллам хиннаб. Викал волаш ГӀаьнажанаькъан Башир хержа́ хиннав[4][5].
2021 шера хиннача хьалах, Юкъарлонна юкъеводаш 58 йоазонхо хиннав, царех цхьаццабараш Эрсечен йоазонхой юкъарлон доакъашхой а болаш. Ше йолаяьча хана денз юкъарлон гулламаш организационни хӀамаш тӀа гӀолла деш хиннад: баьча балхах хьисап дари, урхал деш йолча маьженашта хоржамаш дари. Жанрашкеи литература тайпашке хьежжа́ литератураца хоттаденна карагӀдийннараш дувцаш а, къаьсттача наьха вӀаштӀехьадаьннар дувцаш а, белггал кхолламаш дувцаш а докладаш хиннадац[5].
Тхьамадаш
тоадеТайп-тайпарча шерашка юкъарлонна хьалха лаьттаб:
| Шераш | Тхьамада |
|---|---|
| 1924—1927 | Малсаганаькъан Зоврбик |
| 1927—1930 | Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамид |
| 1930-? | Овшанаькъан Махьмад |
| ?-1944 | Янданаькъан Жамалда[4] |
| 1994-? | Вешкаранаькъан Мухьмад |
| ?-? | Чахкенаькъан СаӀид |
| ?-? | Горчхананаькъан Бадрудин |
| ?-? | Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид |
| ?-? | Хамхой Ваха |
| ?-? | Дидиганаькъан Раиса |
| ?-хӀанз | Ноакастой Хаваш[5] |
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Говзаме йоазош, 1933, оа. 43.
- ↑ Говзаме йоазош, 1933, оа. 2.
- ↑ ГӀалгӀай йоазонхой цхьанкхетара хьахинна 100 шу дуз (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам) // СелаӀад, оагӀув тӀакхоачача яц, хӀаьта йоазон цӀи ешалуш я.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Патенаькъан Й, 2016, оа. 2.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 The Magas Times, 2021.
Литература
тоаде- Говзаме йоазош : журнал. — Владикавказ : Сердало, 1933. — 49 с.
ТӀатовжамаш
тоаде- Патенаькъан Йоакъап. ГӀалгӀай йоазонхой юкъарло = Союз писателей Ингушетии // Сердало : газет. — 2016. — июня 28 дийнахьа (№ 97 (11632)). — С. 2.
- The Magas Times. 25 декабря 1992 года образован Союз писателей Республики Ингушетия (эрс.) (25.12.2021). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 18.11.2024.