ГӀалгӀай къаьнара ханорг

Ер оагӀув ОлгатӀа ваьхача Евкуранаькъан Зайн-Ӏабида 2010-ча шера ОагӀой бетта хьабийцача гӀалгӀай къаьнарча ха́на оттамах лаьца я. ДӀа а яздаь цкъа 2011-ча шера «Ангушт» радио тӀа кхайкадаьр, тӀаккха 2015-ча шера «Сердало» газета тӀа кепатехар Матенаькъан Илез ва.

Денош

Ди ткъаь диъ сахьатах латт. КӀиран денош хьалхарча хана пхиъ мара хинна дац гӀалгӀай къаман:

• Цхьаьра
• Шинара
• Кхаьра
• Ера
• Пхера.

ХьатӀайоагӀа ха белгалъеш ишта цӀийоаккх:

1. тахан
2. кхоана
3. ломма
4. цӀулла
5. цӀумоака

ХӀаьта яха ха белгалъеш а да гӀалгӀаша оалаш денош:

1. тахан
2. селхан
3. самара
4. кхемара
5. пхемара.

Цу пхе денна, хьалхашка а тӀехьашкахьа а даха йиш я пхе денах латта кӀира кхоачадаллалца долча деноех цӀераш а йоахаш. ХӀаьта пӀаьраска, шоатта, кӀиранди яха денош тӀаийца цӀераш йолаш леладеш да.

КӀираш

КӀира пхе денах латт. КӀираш а шо-шоай цӀераш йолаш да:

1. цхьоала
2. шолла
3. кхоала
4. дилха
5. пхера
6. ялхар
7. ворхӀал

КӀиран цӀераш ворхӀанега кхаччалца хӀана-д дӀахо дувцаргда.

Бетташ

Бутт пхерах а, ялхарах а, ворхӀалах а латташ хул. Пхерал кӀезигагӀа кӀира долаш хилац бутт, хӀаьта эггара дукхагӀа дола бетта кӀираш ворхӀалга кхаччалца да.

Шу

Шу бийтта беттах латт. Цхьаццадола бетташ къовсам тӀехьа латт наха юкъе. ХӀана аьлча дукха тайпара йоа́х наха цу беттай цӀераш. Из дувзаденна да мехка юкъареи, чарахьийи, готалелаярийи шо-шоай цӀераш йолаш уж бетташ хинна хиларца. ХӀаьта мехка юкъара наха леладу бетташ бийтта бутт хиннаб. Уж аргӀах доашхаргда дӀахо.

Нажгамхьов бутт – декабрь бетта тӀеххьара 4 дии, январь бетта хьалхара 19 дии да. Из бутт 23 денах латташ ба. ХӀаьта укх беттах из цӀи йоаккх нажа тӀера гам гӀо́р а йий хьахьовш хилар бахьан долаш. Цу хана баьккха нажа хи ма хетта дика хул.

Укхазахьа лоамма-м наж хилац. Цудухьа шаьрачахьа Ӏоъара а дахе цига бийсаш а йоахаш уж хенаш доахар оаха. Цу хана баьккха нажа хи дукхача хӀаман маьхе лоархӀар. Ший бутув хулар из Зайн-Ӏабид

Саькура бутт – январь бетта юхедиса тӀеххьара 12 дии февраль бетта хьалхара 15 дии да. из бутт 27 денах латт.

Чиллан бутт – февраль бетта тӀеххьара 12 дии, март бетта хьалхара 8 дии да. ХӀаьта уж 20 ди да. ГӀалгӀай ӀаьдалагӀа бетташта юкъе эггара лоацагӀбола бутт а ба чиллан бутт. Цун цӀи ишта йоаккх сигала юхе диса тӀеххьара дай лоа делхаш хилар бахьан долаш.

Мутхьов бутт – март, бетта тӀеххьара 23 ди. Цун денош кхы вӀашкатоха ца дезаш ховш да вайна мелад. ХӀаьта цу бетта цӀи ишта я цу хана бӀаьсти яьларца масса йолча гаьнашка, баьцовгӀашка мутт йоссаш хилар бахьан долаш.

Тушола бутт – апрель, бетта хьалхара 28 ди. Цу бетта тушол цӀайоагӀа цудухьа оал цох из иштта.

Бекарга бутт – апрель бетта тӀеххьара 3 дии, май бетта деррига деноши да. Уж 34 ди да. Цу хана чухьа цӀа а яй, геттара маьрша яле, ма хетта ший болх беш къахьегаш хул Бекарг. Бакъда, ший бӀи болаш, ше таьлме доаккхаш оамал яц цун. Миччахьа кхыча оалхазарий бӀенашка фуаш а деш, царга ший кӀоригаш хьайоахийт цо.

Мангала бутт – июнь бетта хьалхара 26 ди да. Эггара хьалха хьокхаш бола мангал цу бетта болабу хьакха. Къаьстта малх цӀарабоалача деношка хьинаре бу мангалхоша шоай болх.

КӀимарса бутт – июнь бетта тӀеххьара диса 4 дии, июль бетта хьалхара 24 дии да уж. Из бутт 28 денах латт. ХӀаьта вай кхетадеш ма хиллара цу беттах из цӀи йоакх марсаца кӀа хьокха ха из йоландаь.

Аьттинга бутт – июль бетта тӀеххьара 7 дии, август бетта хьалхара 17 дии да. Уж 24 ди да. Цу беттах из цӀи йоаккх, ЦӀай-лоам тӀа Аьттинга-ерде текъа нах ухаш хинна хиларбахьан долаш.

Моажола бутт – август бетта тӀеххьара 13 дии, сентябрь бетта хьалхара 22 дии. Уж 35 ди да, цу беттах из цӀи йоаккха цу хана чухьа массадола баьцовгӀа моажа дерзаш хилар бахьан долаш.

Сай Ӏаха бутт – сентябрь бетта тӀеххьара 9 дии, октябрь бетта хьалхара 16 дии. Уж да 25 ди. Сентябрь бетта 22 дийнахьа сай Ӏах, цудухьа сай Ӏахаш йолча хана чухьа нийсбаларах из цӀи йоаккх цу беттах.

Тов бутт – октябрь бетта тӀеххьара 15 дии, ноябрь бетта хьалхара 7 дии да. ВӀашкатехача уж денош да 22. Гуйре дӀайохаш, Ӏано ший болх болабеча цу хана еррига баьцовгӀаш Ӏовкъарча беса ерз, цудухьа оал цох Тов бутт.

Лай бутт – ноябрь бетта тӀеххьара 23 ди да. Ноябрь бетта 7-8 шин денах цхьан дийнахьа лоа делханза Ӏац гӀалгӀашкахьа. Цу деношка болалу Лай бутт дӀа.

Чантара бутт – декабрь бетта хьалхара 27 ди да. Ӏа даккха лаьрхӀа дӀаюжаш йола ча ший къорга чу та́р а кхийтте тхьовсаш йола ха йоландаь оал цу бета иштта Чантар бутт.