Вешкаранаькъан Султана Мухьмад

Вешкарана́ькъан Султа́на Мухьмад (эрс: Вышегуров Магомед Султанович) — совета а эрсечен а гӀалгӀай оазархо-кхолламхо, гӀалгӀай къаман йоазонхо. Хоамбоаржабархой Союза а (1984 шера денз) Эрсечен йоазонхой Союза а доакъашхо хиннав (1990 шера денз), цул совгӀа Ленина комсомола преме лауреат а, Байсаранаькъан Идриса преме лауреат а, Байкала-Амура магистраль йилларах мейдилга кавалер а вар.

Вешкаранаькъан Султана Мухьмад
Файл:Вешкаранаькъан Мухьмад.jpg
Ваь таьрахь	23 оагӀой 1955(1955-12-23)
Ваь моттиг	Федоровка, Кустаная область, ГӀазакхой ССР, ССРС
Кхелха таьрахь	6 оагӀой 2006(2006-12-06) (50 шу)
БӀорахол	СССР →  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	оазархо
Кхолламаш даь шераш	1978 шера денз
Лостам	Оазарле
Кхолламий мотт	гӀалгӀай, эрсий

Вахара сурт оттадар

Мухьмад вар ший мехка хиннадац, цун бахьан да цу замалахь вай къам мехках а даьккха Ӏодахьийта СибарегӀа бала токхаш хинна хилар. Из ваьв 1955 шера декабрь бетта 25 дийнахьа. ГӀазакхстане, Федоровка яхача юрта. Мухьмад ваь 2 шу гаргга ха яьлча, 1957 шера шоай мехка цӀабаха мукъ лу наха. Кхыбола нах санна дукхача шерашка шоаша хьийгача шоай хьамсарча мехка цӀабоагӀа Вешкаранаькъан Генардкъий Султана дезал. 1962 шера, ший 7 шу дузаш хьалха Наьсарен №1 йолча юкъерча школе деша вода Мухьмад. ХӀаьта 1972 шера дика дешаш чакхйоакх цо 10 класса. Школе деша вагӀача хана Ӏилманца чам болаш из дезаш татеӀӀа дешаш хиннав Мухьмад. ХӀаьта литературацара безам къаьстта хиннаб цун, цудухьа эрсий а гӀалгӀай а йоазонхой кхолламаш дешаш цу тӀарадар лаьрххӀа кхетаде гӀерташ къахьегаш хиннад цо. Ший хьалхара оазараш язъе Мухьмад волавеннав школе деша вагӀача хана, бакъда цо царна кепатехаяц школа яьккха валлалца. Къонача оазахочун хӀара керда кхелла мугӀараш дешачар боккхача безамца тӀаэцаш а цар дог хьоасташ а хиннад. Цхьацца йийшача наха могаеш а, белггала ювцаш а ший оазараш хиларах лаьрххӀа тӀатеӀӀа къахьега волалу из исбахьален кхоллама даькъе мул баккха. Из цун вӀаштӀехьа а доал. Школе деша вагӀача хана литература санна тархьар а дукхадезаш, кхоачам болаш из довзаш хиннав Мухьмад. Цудухьа ше школа яьккха ваьлча 1972 шера Толстой Лев Николаевича цӀерагӀа йолча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкен университете тархьара факультете деша отт из. Цу факультете дешаш волча хана кхы а чӀоагӀагӀа езалу цунна оазарле. Дешара тӀера а, хьехархошка ладувгӀаш а, Ӏилман болх дукха безаш а хиларга хьежжа, дика студент волаш чакхвоал из. КӀаьда а мекъа а ца луш, дукха болх беш хиннаб цо библиотекашка дешай кӀоаргал, цар маӀан довза гӀерташ. Цудухьа исбахьален йоазош кхолларал совгӀа, дукха Ӏилман статьяш язъю цо метта кӀалдисараш, эшараш белгалдеш.

Ший гаргарачарна а, бовзачарна-безачарна а дукхавезаш, нахаца ийна, эр-безам долаш саг хиннав Мухьмад. Оамала кӀаьда а атта а хиннав из моллагӀча сагаца сиха барта водаш, ший тоабанца цхьана беш бола болх бизза кхоачабеш, царна эшача накъа воалаш чакхваьннав из. ЗӀамига волча хана денз ший къаман хоза гӀулакхаш, эхь, эздел дика довзаш хьавена саг ва Мухьмад. Цун бахьан да боккхийча нахаца цхьана ха дӀахьош из хинна хилар. Тийшаболх, къизал, хьагӀ, нахацара халахетараш ца дезаш, ший дегӀаца эздел долаш, нахаца тарлуш, ше везавалийта ховш чакхваьннав из. 1977-ча шера университете дийша ваьнначул тӀехьагӀа, «Ленина никъ» яхача Наьсарен шахьара газете балха эттав Мухьмад. ДӀахо, 1978-1980 шин шера Советий эскаре амал деш хиннав из. Эскарера цӀавеначул тӀехьагӀа, шийна дукха беза, дего къоабал беш тӀаийца хинна болх битац зӀамигача саго. 1980-1983 шерашка школе хьехархо волаш болх бу цо. Цул тӀехьагӀа цо болх баьб «Сердало» газете, иштта «Лоаман Ӏуйре» яхача цӀихезача тептар керттера тоадархо волаш а хиннав из. 1984-ча шера Еригача Союза къонача литераторий кхетаче дакъа лоац. Цигача цу шерашка цӀихеза хиннача йоазонхошта хьалхашка гӀорвоал А.Сафронов, Ф.Чуев, В.Кочетков, О.Шестинский кхычарна а. «Московский литератор» яхача газето Вешкаранаькъан Мухьмада оазарех «Къонача советий оазарлен керда этап» аьнна язду. Белгалдаккха деза, школе хьехаш хиннача шерашка гӀалгӀай йоазонхой кхолламех лаьца статьяш язъеш цо къахьийгалга а. Иштта, 1986 шера Шолжа-ГӀалий тӀа «Нохч-ГӀалгӀай роман» яхача эрсий меттала долча Ӏилман гуллама тӀа арайоал Ведажанаькъан Абабукара Ахьмада «Шелбенна кхуврч» яхача романа меттах» лаьца, тохкам беш йола статья. 1992 шера декабрь бетта 25 дийнахьа денз 2001 шерага кхаччалца ГӀалгӀай Йоазонхой Союза тхьамада волаш къахьег Вешкаранаькъан Султана Мухьмада. Шийна дага а еха цо кхелла хиннача «ГӀалгӀай мотт» яхача Паччахьалкхен Ӏилман юкъарчен кулгалде хьожаву Мухьмад ГӀалгӀайчен паччахьа хиннача Заьзганаькъан Мурада амарца 2004 шера август бетта 6 дийнахьа. Цига шин шера болх бу цо.

Дагалоацам

Вешкаранаькъан Мухьмада кхоллама никъ тохкаш гӀалгӀай а эрсий а меттала арайийна тоъал статьяш я. 1983 шера «Дунен тхьамада» яха оазарлен гуллама литературни критик волча Къоастой Ӏалихана рецензи араяьлча, цу шера – ТӀонкийнаькъан Абукара «Идущий дорогой поэзии» яха статья язъю. 1988 шера Абаьданаькъан Бека арайоаккх «Надежда» яхача гулламах язъяь статья. 2000 шера «Солнечные гимны Ингушетии», 2001 шера «О, слово, я вознесу тебя до солнца!» яха поэта кхолламах лаьца йола статьяш арахец Озенаькъан Мурада. ГӀалгӀай меттала Султана Мухьмада оазарлен чулоацам дешачарна кӀоарга бовзийташ «Назам» яхача гулламах йола «Поэзен дунен тӀа валар…» яха статья язъяьй гӀалгӀай литература дегӀадара никъ дика ховш волча Ӏилманхочо Дахкильганаькъан ИбрахӀима. Иштта кхы а дукха я цун кхоллам боашхача язъяь статьяш. Игорь Елисеевс «Памяти Магомеда Вышегурова» яха цунна хетаяь оазар язъяьй. Вувцача кхолламхочун цӀен-нанас Вешкаранаькъан Елизаветтас ший цӀен-даь дагалоацама 825 том поэта къаьстта ший хинна дешаргаш дӀачуденнад, ГӀалгӀайчен паччахьалкхен университета Ӏилман библиотеке. Дукхача шерашка йоазонхочо Ӏоадаь книжкаш, дом тӀа а бижа дадачул наха дешаш, пайда эцаш царца болх бар догдоахаш деннад уж Елизаветтас. Книжкаш къаьстта шоай моттиг йолаш да, Вешкаранаькъан Мухьмада книжкай фонде, моллагӀа деша чам болчун тӀаваха пайда эца аьттув хургболаш Ӏалашъяь. Султана Мухьмада библиотека массехк шера вӀаштӀехьаяьккха я. Цо гойт поэта лаьрхӀа дола исбахьлен кхоллама йоазош, цу чу гулдаьд тайп-пайпарча жанрах дола литерартура: СССРа халкъий поэзи, эрсий, советски, зарубежни литература, доазол арахьарча йоазонхой кхоллама балхаш, суртан искусствах, мукъамах дола книжкаш, цӀихезача наьха вахар дувцаш йола оагӀонаш, литература-тохкама балхаш, дукха хоаттама-энциклопедически балхаш. Иштта гӀалгӀай йоазонхой проза а оазарле а оттаяьй оазархочун библиотеке. Цу даькъе эггара мах болашах дола дакъа да из, хӀана аьлча цу тайпара книжкаш хьаэца а Ӏалашде а хала да тахан.

Кхолламаш

Ший литературни никъ дӀаболабича денз кепатеха арадаьннад цун Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве гӀалгӀай меттала оазарлен гулламаш:

• «Наькъа иллеш» (1978)
• «Эздел» (1982)
• «Бочал» (1987)
• «Назам» (1990)
• «Маьлха гӀалгӀай» (2001)
• «Жалоба земли» (2004).

Иштта, цун кхоллам юкъебахаб юкъарча гулламашта:

• 1978 шу «Наькъий иллеш»
• 1988 шу «Созвучие. Отражение»
• 1990 шу «Лирика-90»
• 1991 шу «Дунен декар»
• 2006 шу литературно-художественни альманах «№ 9».

Иштта эрсий меттала таржам а даь арадаьннад цун «Жалоба земли» яха книжка. Царех хӀарадар оазархочун яздаьд ший беррига низ, еррига говзал тӀайохийташ. Эрсий меттала таржам а даь, кепатеха арайийннай Султана Мухьмада оазараш Москоа, Воронеже, Ростове, Алма-Ате. Царна а лакхе хьоахадаь 2004-ча шера Ростове арадаьннача «Жалоба земли» яхача оазарлен гуллама а таржам даьраш ба боккхий эрсий метта деша говзанчаш Савельева О., Пучкова Е., Николаенко И., Медведев А., Елисеев И. Цул совгӀа, 1990-ча шера Алма-Ате арадаьннад гӀазакхой меттала таржам даь Мухьмада оазара книжка. Из чӀоагӀа лоархӀаме болх ба, хӀана аьлча, гӀалгӀай поэта кхоллам дӀабовзаргба кхыча къамашта. ХӀара дош ший тайпара оал Мухьмада. Оазархочун мотт говза а бӀаьхий а хилар бахьан да из. Цкъа, дукха нах вӀашагӀкхийттача метте, ГӀалгӀайчен йоазонхой союза тхьамада хиннача Хамхой Висангире Вахас аьлар цох: «Поэташ хул шоаш къахьийга хьахинна, поэташ хул Дала шоашта из начӀал денна. Иштачарех цаӀ вар Султана Мухьмад, Дала ца елча хила йиш йоаца говзал яр цун мугӀараш кхолларгахьа. Цун стихаш ший тайпара говзал йолаш а, чулоацам кӀоарга болаш а я. Массаволча гӀалгӀачунга бешийтаргбар аз цун кхоллам, са вӀаштӀехьа даьлча. НачӀал долаш поэт вар из.» Мухьмада оазарашта кепайийттай цӀихезача тептараш тӀа. Масала, «Огонек», «Литературная учеба», «Дон»; иштта газеташ тӀа «Литературная Россия», «Вечерний Ростов»; цул совгӀ ГӀалгӀай мехка арадувлача тептараш тӀа а газеташ тӀа а. Дуккха меттах лаьца публикацеш кепатеха араяьннай Мухьмада «Сердало», «ГӀалгӀай мотт», «Лоаман Ӏуйре» яхача газеташ тӀа. Цул совгӀа, ала деза, оазархо каст-каста къаьстта доккха дакъа лоацаш хиннав къахьегама гулламашка а. ГӀалгӀай метта боккха теркам беш, ший къаман мотт дукхабезаш, цунца ший вахар дийза хиннав Мухьмад. Цо хьагойт меттаца бала хиларал совгӀа из дика ховш а, цунгахьа дола кхоачамбоацараш кхетадеш а оазархо хинна хилар. Цу йоазонех да:

• 1977-ча шера «Сердало» яхача газета тӀа «Тоаде дезараш дукха да»
• 1990-ча шера цу газета тӀа «Динза даргдоацар», «Сона бакъахьа хетт»
• 1986-ча шера №4 долча «Лоаман Ӏуйре» альманаха тӀа «ГӀалгӀай алапатах а, меттах а орфографех а йола массехк уйла»
• 1989-ча шера «Вай кхоане, вай ираз» яха Ӏилман статьяш язъяь арахийцай цо.

Литература

• Матенаькъан Ильяс. Вешкаранаькъан Султана Мухьмад дагавеха // Сердало. — 2018. — 27 декабря дийнахьа (№ 197 (12133)).
• Пхьиленаькъан Хьусен. «Не может человек исчезнуть без следа...». Памяти народного поэта и гражданина Магомеда Султановича Вышегурова // ГӀалгӀайче. — 2020. — 23 декабря дийнахьа.

ТӀатовжамаш

• Памяти Вышегурова Магомеда Султановича.