Хий
Хий (да) (водорода оксид) (эрс: Вода́, ингал: Water) — Н2O химе формула йола органикай боаца бинарни хоттам. Хин молекула водорода шин зирхатахи кислорода цхьан зирхатахи латт. Уж шоайла хетта́ я ковалентни бувзамца. ЛерттӀача хьа́ле́ хилча хий коача да, бос а боацаш (дукха сома ца хилча), хьадж а, чам а боацаш.
Онда хьал долча хих ша оал (шан кристаллаша лоа е йис кхолла мег), га́за хьисапе долча ха́на хих «хин Ӏи» оал[1][2]. Лаьттан дозала 0,05 % гаргга хих латташ да[3].
Лаьттан тӀехен 71 % хиша дӀалаьцай (оакафордаши, фордаши, Ӏамаши, дода хиши, бутув шанаши) — 361,13 млн км2[4][5]. Лаьтта тӀа хин 96,5 % гаргга оакафордашка да, 1,7 % дунен хин ламагӀараш лаьттан кӀалхара хиш да, кхы а 1,7 % — бутув шанаши шан кийнаши; доккха доаца дакъа додача хишка да, иштта Ӏамашкеи ушалашкеи. 0,001 % морхашка гуллу[6][7]. Лаьттан тӀара хин доккхагӀдола дакъа дир да, юртбоахама пайдан дац. Тезача хин дакъа 2,5 % гаргга да, белгалдаккха деза цу дерригача хин 98,8 % шана тархенашкеи лаьттан кӀаларча хишкеи долга. Дерригача тезача хин 0,3 % кӀезигагӀа додача хишкеи Ӏамашкеи тӀехар-Ӏанара чуи да, цул кӀезигагӀа (0,003 %) дийнача организмашка да[6].
Дика чӀоагӀа полярни растворитель да хий. Ӏалама чу массахана ийна хул тухашцеи газашцеи.
Лаьттан тӀа вахар хилара: дийнача организмай химе лоаттама а, Ӏалама лоаттама а, хаоттама а белггалча бехкамаех бехкам ба хий хилар. Лаьттан букъа тӀа мел долча са доаллача хӀамашта эггара чӀоагӀагӀа эшаш дар хий да[8].
Дош легадар
тоаде- хий (да)
- хиш (да)
- Мичахьа? Хила/хи чу
- Мичахьара? Хилара/Хи чура
| Дожар | Цхьоален таьрахь | Дукхален таьрахь |
|---|---|---|
| ЦӀера д. (мала? фу?) | хий | хиш |
| Доала д. (хьан? сен?) | хин | ? |
| Лура д. (хьанна? сенна?) | хинна | хишта |
| Дера д. (хьан? сево?) | хиво | хиша |
| Кечала д. (хьанца? сенца?) | хица | хишца |
| Хотталура д. (хьанах? сенах?) | хих | ? |
| Меттига д. (хьанга? сенга?) | хига | хишка |
| Дустара д. (хьанал? сенал?) | хил | ? |
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Henniker, J. C. (1949). «The Depth of the Surface Zone of a Liquid». Reviews of Modern Physics (Reviews of Modern Physics) 21 (2): 322–341. DOI:10.1103/RevModPhys.21.322.
- ↑ Pollack, Gerald. Water Science. University of Washington, Pollack Laboratory. — «Water has three phases – gas, liquid, and solid; but recent findings from our laboratory imply the presence of a surprisingly extensive fourth phase that occurs at interfaces.» ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 5.02.2011. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013. Архиве диллад 2012 шера оагӀой 13 дийнахьа.
- ↑ Моря принесены на Землю из космоса? Архиве диллад 2017 шера маьцхали 29 дийнахьа.
- ↑ CIA- The world fact book. Central Intelligence Agency. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.12.2008. Архиве диллад 2010 шера наджгоанцхой 5 дийнахьа.
- ↑ Marine Science: An Illustrated Guide to Science
- ↑ 6,0 6,1 Gleick, P.H. Water in Crisis: A Guide to the World's Freshwater Resources. — Oxford University Press, 1993.
- ↑ Water Vapor in the Climate System (ингл.). American Geophysical Union. ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 13.02.2013. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013.
- ↑ United Nations. Un.org (22 тушола 2005). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 25.07.2010. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 15.02.2013.