Хьалхара юкъарле

Хьа́лхара юкъарле (эрс: Первобы́тное о́бщество) — йоазув хьакхоллале хинна мур я адамлен тархьаре. Йоазув кхеллачул тӀехьагӀа аьттув хул Ӏояьздаь долча хьасташ (источникаш) тӀа бух а бола тохкамаш де тархьара́. Цу заман чухьа Ӏояздаь хинна хьасташ доацандаь, цу замах бола хоам хьаийбу укх тайпарча Ӏилмашца: археологи, этнологи, палеонтологи, биологи, геологи, антропологи, археоастрономи, палинологи.

Чхара тӀа диллá сурт да Францерча Ласко яхача хьагӀара чу. Вай замал 14 эзар шу хьалха; тӀехьара палеолит.

Мураш

Зама Эпоха	Европе хинна мур	Мураш ______Периоды______	Экам Характеристика
Къаьнара кхерий зама е палеолит	2,4 млн. — 10 000 в. з. хьалха	Хьалхара (лохера) палеолит 2,4 млн. — 600 000 в. з. хь. Юкъера палеолит 600 000—35 000 в. з. хь. ТӀехьара (лакхера) палеолит 35 000—10 000 в. з. хь.	Чарахьийи лехьдерхойи ха. Моакхаза кечалаш лелае болабалар. ТӀаккха ха дӀа мел йода уж дегӀайоагӀ, дукхагӀа а хул.
Юкъера кхерий зама е мезолит	10 000—5000 в. з. хьалха		ДӀайолалу Европе плейстоцен чаккхйоаллаш. Чарахьашеи лехьдерхошеи Ӏомадаьд лакхача боараме кхерахи тӀехкахи гӀирсаш (кечалаш) яр, иштта гаьна детта герз а — тӀаьски Ӏади.
Керда кхерий зама е неолит	5000—2000 в. з. хьалха	Хьалхара неолит Юкъера неолит ТӀехьара неолит	Неолит хьахилар дувзаду неолита революцеца. Боахам лелабар эргадоал, гулдара а чарахьий а боахамá («ший доалá дерзадерá» / «присваивающего») когаметт отт — «хьадер» / «производящие» (лаьтта леладар, доахан леладар).
Геза зама	3500—800 в. з. хьалха		Металлурги дӀа-хьа яржарах аьттув хул аьшкал даккха: (дошув а, цӀаста а, геза а). Хьалхара йоазонаш Азеи Эгеидеи.
Аьшка зама	Гаргга 800 в. з. хьалха	ХьалхагӀара тархьар ок. 800—500 в. з. хьалха Античность ок. 500 в. з. хьалха — 500 в. з. Юкъера бӀашераш ок. 500—1500 в. з. Керда тархьар с ок. 1500 в. з.

ТӀатовжамаш

• Семёнов Ю. И.:

• «Переход от первобытного общества к классовому: пути и варианты развития». Часть IАрхиве диллад 2017 шера маьцхали 30 дийнахьа. Часть IIАрхиве диллад 2017 шера маьцхали 30 дийнахьа.
• Формы общественной воли в доклассовом обществе: табуитет, мораль и обычное право
• Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия
• О методике реконструкции развития первобытного общества по данным этнографии
• Введение во всемирную историю. Выпуск 2. История первобытного общества

• Ефименко П. П. Первобытное общество. Очерки по истории палеолитического времени (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам)  (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам с 23-05-2013 [4199 дней] — тархьар, шоллар)
• Лекция «История первобытного общества»Архиве диллад 2009 шера оагӀой 4 дийнахьа.
• Периодизация первобытной истории
• Статья «Первобытнообщинный строй» в БСЭ
• Всемирная история. Энциклопедия. Том 1. (1956 год)
• Таблица «Начальная история (до 3000 г. до н. э.)» на сайте «Хронос»
• Первобытная культура