Осменаькъан Сосе Хьамзат
Осменаькъан Со́се Хьамза́т — гӀалгӀай советий йоазонхо, оазархо.
| Осменаькъан Сосе Хьамзат | |
|---|---|
 | |
| Ваь таьрахь | 19 оагӀой 1909 |
| Ваь моттиг | ТӀой-Юрт, Наьсарен округ, Тийрка область, Россе импери |
| Кхелха таьрахь | 12 наджгоанцхой 1981 (71 шу) |
| Кхелха моттиг | ТӀой-Юрт |
| БӀорахол |
 Россе импери →  СССР |
| Леладу гӀулакх | прозаик, оазархо, драматург, таржамхо |
| Кхолламаш даь шераш | 1927-1981 |
| Жанр | романаш, повесташ, дувцараш, байташ |
| Кхолламий мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дебют | 1927, «Сердало» газет, 2-3 номере арайийна повесть (Заьзганаькъан Бахьаудинаца цхьана язъяьй)[1] |
Вахара сурт оттадар
тоадеМалхавалар
тоадеОсменаькъан Сосе Хьамзат 1909 шера Чантара 19 дийнахьа ваьв аьнна язду дукхагӀа[К. 1]. Цхьабакъда, ше ваьча денах лаьца Хьамзата язду:
 | 1959 шера са 50 шу дизар 17 декабре белгалдаьккхар. Из цу дийнахьа нийсдаларах цхьадолча газеташ тӀа хоамаш хилар со ваь ди а из да, аьнна. Из нийса дац. Мадарра аьлча, бокъонца ховш дац со малагӀча дийнахьа а малагӀча бетта а ваьв. Вешта, цунах-м тамашъе а ягӀац, хӀана аьлча, цу хана, революци хилалехьа, вайнаха юкъе наггахьа саг мара хилацар, дӀа а язъяь ший бер даь ха йовзаш. Вайгахьа вӀалла дувца хеза а хиннадац, хӀанз санна, даь бер дӀаязделга, царна метрикаш доахилга. Дийшача наьха, паччахьа Ӏаьдала дикаш дуаш баьхача хьал долча наьха тӀехьенаш мара хилацар шоаш баь ха бокъонца йовзаш. Дешарах цхьа алап а ца довзаш хиннача са даьнеи наннеи сенах ховгдар из[2]. |  |
Хьалха йиъ йиӀиг яьчул тӀехьагӀа ваьв Хьамзат. КӀаьнк вирах чӀоагӀа гӀадбаха хиннаб Хьамзата цӀагӀарбараш, цудухьа кхаьра гамаж-бугӀа а йийна хьоалчагӀа даьд Хьамзата дас Сосе.
Берал
тоадеЦун да́ Осменаькъан Соси чӀоагӀа къахьегаш хьарамча рузкъах лоралуш саг хиннав.
| | Къахьегам бовзаш дезал бар уж. Цу хана фу дора? Колхозагара е совхозагара лаьтта хьа а ийце, из дӀадувра наха. КӀа, мукх, кем. ДукхагӀча даькъе хьажкӀа ювр. Ахканна лаьттанца къахьийгача Ӏангара ва́ла ялат хулар. ХӀаьта хӀаравар дукхагӀа лаьтта хьаэца гӀертар. Цхьа массехк гектар лаьтта хьа а ийце, из дӀа а дийя, тӀаккха ахка цу тӀа боахкаш хулар юртахой, шоаш дӀадийнача кхашта кхоачам бе гӀерташ. Даггара къахьийгача а лерттӀа доал дӀа ца кхачар бахьан долаш, ялат дика хила тигацар.
ХӀаьта Сосе дезала ишта дицар. Наха эцачул шозза-кхозза кӀезигагӀа эцар цар из колхозагара лаьтта. Ахкан замалахьа юрта ахархой сатассалехьа гӀайтте, садовлцца цу кхай тӀа а баьхке, бийса яхача ханна чу а кхаьче, йиа а яанза а дӀа а бийше, шоллагӀча дийнахьа юха а сахилалехьа гӀайтте, лерттӀа салаӀанза, биззалца наб йинза кхай тӀа болхар. Сосе дезал дийнахьа болх бича хоза ханнахьа кхай тӀара чу а боагӀар, Ӏуйран кхай тӀа баха сих а лацар, цхьабакъда, гурахьа наьха пхи-ялх гектара тӀара доаккхачул дукхагӀа ялат шоай цхьан-шин гектара тӀара чу а эцар. Шоай дегӀамашта Ӏазап а ца лоаттадеш къахьега ховра царна, дӀадийнача ялата а кхашта а маца малагӀа доал де деза ха́рахХьамзата наьн-даь веший воӀ — Чомаканаькъан Яхьья | |
ТӀехьагӀа йоазонхочо ше дийцад:
| | Йоккхача юрта а белгалбоалаш, селла чӀоагӀа къахегаш нах бар са даи нанеи сона дага мел доагӀача хана. Из кхыча бесса хила йиш а яцар: сенах кхоабаргдар цар тхо, селлара бераш? (…) ЗӀамига долча хана денз тхо а иштта балхаца Ӏомадора дас-нанас. Низкъаларча балхах-м лорадора цар тхо, цхьабакъда, болх хьабаьннача хана со нонагӀа кхай тӀа хулар, дас шийна новкъостала кхувлаш. Гота тӀа говраш лехкилга, говра тӀа а хайна хьажкӀашта макха боаккхилга, оасар делга, кхаьчачул тӀехьагӀа гӀадамех хьажкӀаш хьайоахилга — бархӀара ваьлча денз уж балхаш деш хулар со, деша а ваха се цӀара валлалца. ХӀаьта ахканара балхаш деш массе шера а со каникулех цӀаухар. ХӀанз а тӀехьа даьи наьнеи чӀоагӀа хам бу аз бера хана денз балха морзо цар йовзийтар бахьан долашОсменаькъан Хьамзат | |
Ший бера ха ТӀой-Юрта, ГӀалмен атагӀа дӀайихьай Хьамзата.
Дешар
тоадеЮртарча хьужаре деша вола а венна, цигара 1922 шера светски ишколе вахав деша. 1924 шера ГӀалгӀай хьехархой техникума подготовительни ралсе эггара хьалха эттача студентех хиннав Хьамзат, цунца цхьана айттаб иштта Байсаранаькъан Идрис, Заьзганаькъан Бахьаудин, ГӀазданаькъан Ахьмад, Пхьиленаькъан Султан, МутаӀаланаькъан Хьажбийкар. Хьамзата эрсий мотти литературеи хьехаш Виктория Константиновна Абрамова хиннай, гӀалгӀай мотт — Беканаькъан ДордагӀа Тембот. 1925 шера «Сердало» газете болх бе араваьннав[3].
Цу техникуме деша вагӀа ладувгӀархо (слушатель) а волаш 1928 шера Москве 4-гӀча Ерригсоюза рабселькорий съезде вахийта хиннав Хьамзат. «Даькъасте» (эрс: Северный Кавказ) яхача делегаце цӀерагӀа къамаьл даьд цо цу съезде «ХӀанзара политически хьали рабселькорий декхараши» яхача политически доклада хьаькъехьа. Из цун къамаьл белгалдаьккха хиннад «Правда» газето 1928 шера Чантара 4 дийнахьарча номер тӀа еннача Съезда балха хьаькъехьарча доклада тӀа. «Низ бола ткъамаш делар сона цу съездо», — оалар тӀехьагӀа Хьамзата.
1928 шера Муттхьов хьалхарча кхаь дийнахьа чакхъяьлар «Ахархой революционни литераторий ГӀалгӀай ассоциаце» хьалхара конференци. Цу конференце тӀа а ийца «Сердало» газета 1928 шера ткъаь шоллагӀча номера тӀа кепатехар «ГӀалгӀай кагирхошка дола кхайкарал». Керда кхеллача ассоциаце правлене цӀерагӀеи «Сердало» газета редакце цӀерагӀеи Хьамзатал совгӀа цу кхайкарала кӀала кулг яздир Овшанаькъан М. яхачо, Беканаькан Тембота, Озанаькъан Салмана. Из кхайкарал дар гӀалгӀай кагирхой керда йоазув Ӏомаде, литературни произведенеш кхолла, «Сердало» газета редакце хьаахийта тӀахьехаш.
1929 шера Сосе Хьамзата дийша чакхъяьккхай ГӀалгӀай педагогически техникум.
Болх
тоадеТехникуме дийша воаллаше «Сердало» газета редакце бехктокхаме секретарь балха тӀа хьожаваьв Осменаькъан Хьамзат. 1929—1931 шерашка болх баьб Даькъастен крайисполкома чуйоагӀаш хиннача Информаце Краевой Бюро, ГӀалгӀай мехка гӀоллара специальни корреспондент а, тӀаккха Советий Союза телеграфни агенства (ТАСС) корреспондент а волаш.
1931 шера денз 1933 шерага кхаччалца Хьамзат болх беш хилар ГӀалгӀай педагогически техникуме. Из цигача гӀалгӀай мотт хьехаш вар, цул совгӀа цу техникума зоочни ралса кулгалхо (заведующи) а вар.
1933 шера цо делегат волаш дакъа лаьцар Ростове чакхъяьннача болхлойи, ахархойи, корреспондентий (рабселькорий) Даькъастен краевой съезде. Цу хана из Галашка халкъа дешара шахьара ралса кулгалдеш вар. Цигача цо болх бир диъ шера гаргга. Цул тӀехьагӀа цигара из хьожавир ТӀой-Юртарча ворхӀ класс йолча ишколе хьехархои дешарча даькъа кулгалхои (завуч) болх бе. Из болх беш Осменаькъанвар хилар 1941 шера Этинга бутт кхаччалца.
Цул тӀехьагӀа, 1942 шера Саькура беттага кхаччалца цо болх бир Нохч-ГӀалгӀай тархьара, метта, литература Ӏилма-тохкама института литература ралса кулгалхо волаш. ХӀаьта 1942 шера Саькура бетта денз 1944 шера Саькура бетта 23 дийнахьа гӀалгӀай мехках баххалца из болх беш хилар Нохч-ГӀалгӀай Реданта № 2 йолча педагогически дешарчен хьехархои дешара даькъа кулгалхои (завуч) волаш.
Кхоллам
тоадеОсменаькъан Сосе Хьамзата яздаьд берашта дола лоацца дувцараш, повесташ, стихотворенеш. Иштта, цун кхолламе я публицистикай статьяш, психологе дувцараш, философе эссеш, тархьара а лирикай а поэмаш, эрсий метталара таржам даь дуккха эрсий цӀихезача йоазонхой произведенеш: Пушкин Александра, Горький Максима, Чехов Антона, Тургенев Ивана, Гоголь Николая, иштта кхы дӀ. а. Цул совгӀа, цо вӀашагӀдийккад ишколай Ӏаморгаш а хрестоматеш а.
Дукха къахьийгад Осменаькъан Хьамзата гӀалгӀай багахбувцам гулбеш а, дӀаязбеш а. 1940 шера цо МутӀаланаькъан Хьажбийкарца цхьана арахийцад гӀалгӀай фольклора цхьа том.
Цун таржама балхий лакха мах беш хиннаб Малсаганаькъан Дошлакъеи, Заьзганаькъан Бахьаудини. 1960 шера цар яздаьд: «Осменаькъан Хьамзата дуккхача таржамех цаӀ — М. Горьке «Нана» яха роман къаьстта теркалде доагӀа. Таржам оригинала тӀара хилар, оригинала дагардар а уйла а йовза хар, метта башхало, цун шаьрал, говзал Ӏомаяр, бакъахьара синтаксис, эшаш дола дош корадар — цу дерригане а чӀоагӀа оригинала тара хулийт таржам»[703 ди даьннад хьаст белгал ца бу].
Ший эггара хьалхара стихотворенеш Осменаькъан Хьамзата язйир ше техникуме деша вагӀаш волча хана. Цхьабакъда, дукха ха яьккхай цо уж нахах лечкъаеш (цун хьалхара стихотворени кепатехай 1933 шера «Сердало» газета тӀа). Юххера а дӀахьекха хиннай цо уж хьалхара массехк стихотворени Озанаькъан Ахьмадагеи, Янданаькъан Жамалдийгеи. Цар чӀоагӀа могаяь тӀаийцай царех цхьаяраш, кепатоха аьнна хьехар а даьд. Царна эсала хийттараш йоагаяь дӀа а яьха, вожаш кепатоха кийчъе волавеннав Хьамзат. Цхьабакъда, ший байташ гул а яь, уж вӀашагӀ а теха гуллам арахеца Хьамзата вӀаштӀехьдаланзар 1958 шера мара.
Белгалдаккхар
тоаде- Комментареш
- ↑ Масала, ишта яздаьд Хьамзата воӀо Дауда а (Харсиева, 2020).
- Хьасташ
- ↑ Ингушский писатель Осмиев Хамзат (редкое видео) // The Magas Times, 31.03.2019.
- ↑ Осменаькъан Хь., 1968.
- ↑ с. Кантышево Архиве диллад 2022 шера маьцхали 19 дийнахьа. // ГӀалгӀай Республика Къаман Тептарче
Литература
тоаде- Осменаькъан Сосе Хьамзат. Сайх дола дош // Хержа произведенеш (Стихотворенеши поэмаши). — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1968. — Т. 1.
- Харсиева Л. Воспоминания об отце: Дауд Осмиев о великом сыне ингушского народа, писателе и общественнике Хамзате Осмиеве // ГӀалгӀайче : газет. — 2020. — декабря 19 дийнахьа.
- Курс лекций по дисциплине «История ингушской литературы». ИГ. Курс 2, семестр 4, Составитель: Матиев М.А
ТӀатовжамаш
тоадеОсмиев Хамзат Сосиевич биография на ингушском языке гӀалгӀай метта биографи Осмиев Сосе Хьамзат вахар кхоллам вахара кхоллама никъ