ДНК репликаци
Реплика́ци (лат: replicatio — «меттаоттадар», «меттадоаладар» яхачох хьадаьннад) — ДНК шолхаяккхар — ДНК цхьан молекулах ши ДНК молекула кхоллара процесс. Оагилг декъалургдолаш керттерча бехкамех хиле дӀаотт ДНК репликаци чакхъялар, из ца хилча е́къа генетически материал хургйоацандаь, цудухьа цу процессо генетически хоам ноахалгара ноахалга ше болчча тайпара дӀакхачийтар Ӏалашду.
Тахкара тархьар тоаде
ХӀара ДНЦӀ-а молекула цхьан нана-молекулагара кхаьчача зӀанарахи керда синтез яьча зӀанарахи латт. Цу тайпарча репликацен механизмах ахтӀаэца (полуконсервативни) оал. Вай хана из механизм Мэтью Мезельсонеи, Франклин Сталаи поалхам бахьан долаш бакъъяь лоархӀ (1958 г.)[1]. Цул хьалхагӀа кхыйола механизмаш а хиннай: «тӀаэца» (консервативни) — репликаци чакхъя́ларца ДНЦӀ-а цхьа молекула цӀенна нана-молекула зӀанарех латт, шоллагӀа молекула цӀенна йиӀий зӀанарех латт; «яьржа» (дисперсионни) — репликаци чакхъяьларца хьа мел хула молекулай зӀанарий цхьайола моттигаш нана-молекулагара кхаьча я, цхьаяраш керда синтез яь я.
Юкъара хоам тоаде
Декъадала ха кхаьчача, репликацецара гӀулакх къоастадаь хилар геттара лоадам болаш да: ДНК молекула еррига репликаци чакхъяьнна а хила еза, из репликаци цкъа мара ца хулаш а хила деза. Из деррига цхьаццайолча ДНК репликацен механизмаша Ӏалашду. Репликаци кхаь мурах (эрс: период) йода:
- инициаци
- элонгаци
- терминаци
Инициаци тоаде
ДНК шин таьх (зӀанарех) латт. ХӀара таьво шоллагӀчун водородашца бувзам бу. Из водородашца беш бола бувзам ше эсала бале а, уж эсала бувзамаш сов дукха долаш, геттара чӀоагӀа шоайла хоттаденна хул уж ши тай. Водородаца хоттаяла езаш йола атомаш нийса духьала латташ хилац, кӀезига гаьнагӀа латташ хул, цудухьа водородашца цу атомо бувзам беча хана цига дӀакхача гӀерташ кӀеззига ший кеп хувц хӀара таьво — кӀеззига чусувтт уж. ХӀара тай чухьайза́ хилар бахьан долаш тайнаш цаӀ шоллагӀчоа хьатӀахьийза́ да, цудухьа спираль мо хул ДНК. Водородашцара бувзам боха ца бича, ДНК тӀехьален хоамаца цхьаккха хӀама делалац, цунга хьежжа репликаци е а вӀаштӀехьада́лац, цудухьа цу гӀулакха́ ферменташ я оагилга чу. Цхьабакъда уж ферменташ а миччахьара йолаяла йиш йолаш яц, ДНК зӀанараш тӀа йолча къаьсттача моттига тӀара болабу цар шоай болх. Цу моттигах Репликаци йолалу тӀадам оал е репликацен инициацен сайт оал. Геноме цу тайпара тӀадам (сайт) цаӀ мара боацаш а хила йиш я, дуккха болаш а хила йиш я. «Репликацен тӀадам» яхачоа гаргга доагӀ «репликон» яха дош. Репликон яхар репликаци йолалу тӀадам боала (сайт йоала) моттиг я.
Репликаци йолалу тӀадам ферментий комплекса́ байза ма байзанге, цу тӀадама тӀара хьа а йолаялийя, шолха (эрс: двойной) ДНК спираль хьа а йоасташ Ӏойолалу из. Цу хана репликацен мӀара хьахул — ДНК репликаци йода моттиг.
ДНК репликаци къоачашъергйолаш реплисома оалаш йола белокий комплекс эш, цу комплекса́ юкъе 15-20 фермент юкъе йода[2]. Репликацен мӀара чу ДНЦӀа молекулас йоккха белокий комплекс (реплиосома) хьатӀайоакх (цун керттера фермент ДНЦӀ-полимераза) я. Репликационни мӀара болама сухал минутах 100 000 нуклеотидий шолхарг прокариоташтеи 500—5000 — эукариоташтеи я[3].
| Фермент | Болх |
|---|---|
| ДНЦӀ-гираза | ДНЦӀа чу шин зӀанара юкъ а еш, цун хьайоастаялар аттаагӀа ду |
| Хеликаза | Шолхане (шин таьх латта) ДНЦӀа молекула цхьалхане хьаю, зӀанараш къоастаярца. |
| SSB-белокаш | ДНЦӀа цхьалхане фрагменташ дӀаехкарца (дӀалацарца) вӀаший тӀагӀертар соцаду (коммплементарноста принципага диллача къоастадаь зӀанараш шоайле тӀагӀерт) |
| Праймаза | РНЦӀ-юхь (праймер) кхолл. |
| ДНК-полимераза | праймераца бувзам а беш ДНЦӀ-а синтез ю. Белгалдаккха деза наьна ДНЦӀ-а цхьа цӀог полимеразас ца хаддаши цхьан оагӀарахьа йодаши кхолларг, хӀаьта вождар — юха маччахьеи, доакъошцеи. |
| Лувжача дӀалацаран белокаш | ДНЦӀ-ан гобаьккха Ӏоувтт, тӀаккха ДНЦӀ-полимеразайца цун тӀа гӀолла «лувж». Цу белокаша ДНЦӀ-а матрицас йохаергйола ферменташ лораярца овсарал аййю. |
| РНКаза H | Кхы эшаш йоаца РНЦӀ-юхьа фргаменташ дӀайоах |
| ДНЦӀ-лигаза | ДНЦӀ-а фрагменташ тег (Оказаки фрагменташ). |
| Теломераза | Теломерай моттига тӀарча ДНЦӀа зӀанара цхьан цӀоган тӀа белггала кердаювла нуклеотидий аргӀа тӀатох, оагилга декъадаларгахь хулаш дола лоацадалар меттаоттадеш. |
| Реплисома
(Реплекацен ерригача ферментай комплекс) |
ДНЦӀ-матрица молекула гӀолла ӀойоагӀ, из хьайоасташи товш йола ДНЦӀа тайнаш хьатӀадаши. |
Репликаци йолаенна цхьа ха яьлча электронни микроскопа чу репликацен бӀарг го йиш я — ДНЦӀ репликаци яь йола хромосома моттиг, цун гоннахьа репликаци янзеи йӀаьхагӀеи йола ДНК моттигаш я[2].ХӀара хьахиннача таь тӀа шоллагӀа тай хьатӀаду, юххера шиъ цхьатарра йола йиӀий молекула хьахул, тӀехьагӀа къаьстта спиралаш хьа а хулаш хьувз уж. ДӀахо нана-оагилг декъалуча хана хӀара йиӀий оагилгага цхьацца ДНК молекулай шолхар (копи) кхоач (из шолхар а нана-оагилга молекула а цхьатарра хул).
Эукариотийи прокариотий ДНК репликацен башхалонаш тоаде
НӀанкӀигий геномагахьа цхьа репликон мара хилац, из бахьан долаш бӀарчча генома репликаци цхьан репликацех чакхйоалл. Эукариотий геномагахьа (иштта цар къаьстта йола хромосомашкахь) дукха репликонаш я, цудухьа хила йиш йолчунга хьежача дуккха сихагӀа йода цар репликаци. НӀанкӀигий оагилгашка хромосомий ДНЦӀ хиларал совгӀа иштта репликонаш йола плазмидаш а хул дукхагӀа йолча хана. Плазмидий копийноста ший механизмаш я: оагилга циклах цхьан плазмидий копи мара ца йоаккхаш Ӏе а тарлу, эзараш копеш яха а тарлу[2].
Репликацен молекулярни механизм тоаде
Ферменташаи (хеликаза, топоизомераза) ДНЦӀ-хотта белокашаи ДНЦӀ хьайоаст, матрица йийлача хьале лоаттаю, ДНЦӀ-а молекула кхестаю. Репликацен нийсхо лоаттаю товш йола шолхаргаш ювзаяларцаи ДНЦӀ-полимераза хьинарцаи (гӀалат хилча из лоха а тоа а лу цунна). ДНЦӀ-а молекулий зӀанараш репликацен мӀара а хьабеш екъалу, тӀаккха хӀаранех керда товш йола зӀы кхолла матрица хьахул. Юххера наьна молекулай санна йола шиъ шолхача спиралех латта ДНЦӀ-а молекула хьахул.
- Репликацен процесса экам
- матрицай — хьакхоллаш йолча ДНЦӀа зӀанара аргӀа тешшаме наьна зӀанара аргӀаца отт тара приципага хьежжа;
- ахтӀаэца — репликаци я́ларца хьахинна ДНЦӀа молекулай цхьа зӀы керда кхелла я, хӀаьта шоллагӀаяр — наьна ;
- кердача молекула 5’-цӀогагара 3’-цӀогага йода;
- ахцакъаста — ДНЦӀ-а цхьа зӀы ца хаддаш кхолл, шоллагӀяр — къаьсттача лоацача фрагментий хьисапе (Оказаки фрагменташ);
- репликацен инициацен сайт яхача ДНЦӀа моттигашка йолалу (ингал: origin)[4].
Белгалдаккхар тоаде
- ↑ Matthew Meselson and Franklin W. Stahl. Чурашкарча такилга ДНК репликаци (ингл.) = The replication of DNA in Escherichia coli // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. — 1958. — Vol. 44. — P. 671—682. — DOI:10.1073/pnas.44.7.671. — PMID 16590258.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Benjamin Lewin. Chapter 13: The replicon // Genes VIII. — Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2004. — ISBN 0131439812.
- ↑ Arthur Kornberg, Tania A. Baker. Chapter 15: The replication mechanisms and operations // DNA replication. — Sausalito, Calif.: University Science Books, 2005. — ISBN 1891389440.
- ↑ Н. Н. Мушкамбаров, С. Л. Кузнецов. Молекулярная биология. — Медицинское информационное агентство, 2007. — ISBN 5-89481-618-1.