ГIалгIай багахбувцам
ГӀалгӀай багахбувцам (эрс: ингушский фольклор, устное народное творчество) — йоазонца доаца гӀалгӀай литература да.
Багахбувцамах дола балхаш
тоадеГӀалгӀай багахбувцам дӀаязбеш, тохкаш, къахьегаш хиннаб гӀалгӀай Ӏилманхой: Беканаькъан ДордагIа́ Тембот, Малсаганаькъан Кураза Зоврбик, МутаӀаланаькъан Хьажбийкар, Осменаькъан Сосе Хьамзат, Малсаганаькъан Увайса Або, Дахкилганаькъан Ӏадрахьмана ИбрахӀим, ЖабагӀа Ийже Махьмад, Тенканаькъан Абукар, Матенаькъан Адама Мухьмад.
ГӀалгӀай багахбувцам Ӏомабара даькъе нонагӀа бола толам лархӀа беза 1940-ча шерашка МутаӀаланаькъан Хьажбийкареи Осменаькъан Хьамзатеи арахийца «ГӀалгӀай фольклор» яха гуллам. Цу тӀа дар беламе, сатирически фаьлгаш, хьайбаех дола фаьлгаш, наьртех йола оаламаш, лирическии, бегийи, саг йоагӀача-йодача доахеи, турпалеи иллеш.
1961-ча шера Малсаганаькъан Дошалкъаси Заьзганаькъан Бахьаудинеи арахийцар «Хьайбах дола гӀалгӀай фаьлгаш» яха кинижка. 1967-ча шера арадаьлар шоллагӀа том. Цу то́ма́ юкъебахар керда гулбаь багахбувцам. Из гуллам оттабаьр а арахийцар а Малсаганаькъан Увайса Або вар. 1991-ча шера кепатеха арадаьлар Танкенаькъан Абукара оттадаь багахбувцама кинижка.
1998-2000 шерашка арадаьлар Дахкилганаькъан ИбрахIима кийчдаь «ГӀалгӀай оаламаш, дувцараш, фаьлгаш, кицаш» яхеи «Мудрые наставления предков» яхеи багахбувцама гулламаш. 2002-ча шера кепатехар Малсаганаькъан Увайса Або оттадаьча «ГӀалгӀай багахбувцам» яхача гуллама.
Дахкилганаькъан ИбрахӀима гӀалгӀай багахбувцамах язъяь монографеш я: «Вайнаьха багахбувцам», «Исторический фольклор чеченцев и ингушей», «Мифы и легенды вайнахов». ИбрахӀима дукха экспедицеш еш хиннай вай гӀалгӀай юрташка, цо дӀаязбаь багахбувцам кепатеха хиннаб альманахе, багахбувцама кинижкашка (1967-чеи 1991-чеи шерашка арадаьннарашка) «Сказки, сказания и предания чеченцев и ингушей», «Сказки и легенды ингушей ичеченцев», «Илли»[1].
Багахбувцама жанраш
тоадеБагахбувцама жанраш: мифаш, оаламаш, легендаш, наьрт-орстхоех дола дувцараш, тайп-тайпара фаьлгаш, сакъердаме дувцараш, Цагенах дола дувцараш, иллеш, белхамаш, назмаш, ховли-довзалеш.
Тайп-тайпара кепатехача фаьлгашта юкъе къаьстта бӀарг тӀаотташ да тамашийна-турпала фаьлгаш. ДукхагӀчарех цар йолаш йола сюжеташ вай багахбувцаме дӀаязъяь хиннаяц. Уж дӀа а язъяь, кепатохарца гӀалгӀай фаьлгий жанр дуккха йӀаьхегӀа хинна дӀаэттай. Духхьашха байнаб Дахкилганаькъан ИбрахӀима балхага гӀолла фаьлгашкара дукха турпалхой: Малх-кӀант, Бетта-кӀант,Седкъий-кӀант, Оршми, энжалаш, Ӏовдилг, Джаьнталг, ГӀомботи Бийботи, Тамаш-Таьштамар, Къамар 3аман, Къу Малсаги Майра Малсаги, Пахьтати Махьтати, мехкарий Харсен Нарс, Тани Гуг, кхыбараш а [2].
Иллешта юкъе боккхача маьхе да «ГӀаьла Пайтакха» яха илли. Цу тӀа гу къавенна даи цун зӀамагӀа вола воӀи лоам вахаш волга, хӀаьта воккхагӀа вола воша ара вахаш волга, из арахьа бахаш хиннача кхыча къамех болча аьлашта тӀемца духьала увтташ волга. Илле тӀа ювцаш йола ха я гӀалгӀай лоамашка арабувлаш, ара баха Ӏохувшаш хинна ха[2].
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Мальсагов, 1967, оа. 362.
- ↑ 2,0 2,1 Дахкильгов, 1998, оа. 344.
Литература
тоаде- Дахкильгов И. А. ГIалгIай оаламаш, дувцараш, фаьлгаш, кицаш / Сост. проф. И. А. Дахкильгов. — Саратов : «Детская книга», 1998. — 344 с.
- Мальсагов А. У. Осмиев Х. С. ГIалгIай фольклор / Сост. проф. А. У. Мальсагов. — Грозный : Нохчий книжни издательство, 1967. — 362 с.