Хий
Хий (да) (водорода оксид) (эрс: Вода́, ингал: Water) — Н2O химе формула йола органикай боаца бинарни хоттам. Хин молекула водорода шин зирхатахи кислорода цхьан зирхатахи латт. Уж шоайла хетта́ я ковалентни бувзамца. ЛерттӀача хьа́ле́ хилча хий коача да, бос а боацаш (дукха сома ца хилча), хьадж а, чам а боацаш.
Онда хьал долча хих ша оал (шан кристаллаша лоа е йис кхолла мег), га́за хьисапе долча ха́на хих «хин Ӏи» оал[1][2]. Лаьттан дозала 0,05 % гаргга хих латташ да[3].
Лаьттан тӀехен 71 % хиша дӀалаьцай (оакафордаши, фордаши, Ӏамаши, дода хиши, бутув шанаши) — 361,13 млн км2[4][5]. Лаьтта тӀа хин 96,5 % гаргга оакафордашка да, 1,7 % дунен хин ламагӀараш лаьттан кӀалхара хиш да, кхы а 1,7 % — бутув шанаши шан кийнаши; доккха доаца дакъа додача хишка да, иштта Ӏамашкеи ушалашкеи. 0,001 % морхашка гуллу[6][7]. Лаьттан тӀара хин доккхагӀдола дакъа дир да, юртбоахама пайдан дац. Тезача хин дакъа 2,5 % гаргга да, белгалдаккха деза цу дерригача хин 98,8 % шана тархенашкеи лаьттан кӀаларча хишкеи долга. Дерригача тезача хин 0,3 % кӀезигагӀа додача хишкеи Ӏамашкеи тӀехар-Ӏанара чуи да, цул кӀезигагӀа (0,003 %) дийнача организмашка да[6].
Дика чӀоагӀа полярни растворитель да хий. Ӏалама чу массахана ийна хул тухашцеи газашцеи.
Лаьттан тӀа вахар хилара: дийнача организмай химе лоаттама а, Ӏалама лоаттама а, хаоттама а белггалча бехкамаех бехкам ба хий хилар. Лаьттан букъа тӀа мел долча са доаллача хӀамашта эггара чӀоагӀагӀа эшаш дар хий да[8].
Грунт вӱдТоаде
Грунт вӱд - икымше вӱд горизонтын икымше Вӱд толкыналтше Мланде ӱмбалне эреак улшо вӱд горизонт уло. Эрыкан вӱдымбал уло. Тыглайын ӱмбачше вӱд пундашан леведыш уке.
Грунт вӱд шӱштыргышӧ да йыжыҥдыме урлыклаште (лончо типан вӱдын) ыштыме але иктаж-могай сай сценысе урлыклаште (шелме урлыкышто) шелше лиеш. Тудо можыч, лач тидак лийын кертеш урлык-лончо.
Грунт вӱд утларакшым атмосфер йошкын да куакш вӱд инфилтраций кӱшеш ышталтеш. Авамланде вӱд горизонтын шарлымыж дене молгунамсе семынак лачеш толеш. Горизонтын куатше чыла тӱрлӧ, ястарыме областьлаже марте торалык, питаний-влакын кугу куатышт дене кылдалтын.
Шукырак келге артезиан вӱд деч ойыртемалтше грунт — влакын тӱҥ ойыртемышт-тапнымаш укелык.
Грунт вӱдын режимыштыже эн шуко овырым (атмосфер дене шундаш, температур, атмосфер давлений да моло д.), гидравлике келшыкым (ӱмбалысе вӱдын режимым, п. в.) айдемын озанлык пашам ыштымыже (гидротехник ден гидротехнике ден гидротехнике сооруженийжым ыштымаш, вӱд ден нефть пучымаш помыш, мланде йымалысе поянлыкым лукмаш, ял озанлык мландым, промышленностьым да тулеч моло мландым ӱяҥдымаш).
Коштымаш-аварокын мландым иземдыме да мелиораций рамкылаште улшо ӱмбалрокын вӱдыжгылыкшым шагалемдыме шотышто мероприятий-влак.[9]
Молгунам ночкеммаш зонышто кучылталтеш, кушто шичше йошкын чотшым пушландарымаш лиеш да купаҥмаш ышталтеш. Коштымо годым рокын вӱдыжгылыкшӧ иземеш, тудын температуржо иземеш, микроорганизмын пашаже иземеш. Утышо вӱдыжгым кораҥдымаш вӱдым коштымо инженер оборудований дене; дренаж системе дене; але пушеҥге кӧргым тамлын пушландарыме лийшаш.
Дош легадарТоаде
- хий (да)
- хиш (да)
- Мичахьа? Хила/хи чу
- Мичахьара? Хилара/Хи чура
| Дожар | Цхьоален таьрахь | Дукхален таьрахь |
|---|---|---|
| ЦӀера д. (мала? фу?) | хий | хиш |
| Доала д. (хьан? сен?) | хин | ? |
| Лура д. (хьанна? сенна?) | хинна | хишта |
| Дера д. (хьан? сево?) | хиво | хиша |
| Кечала д. (хьанца? сенца?) | хица | хишца |
| Хотталура д. (хьанах? сенах?) | хих | ? |
| Меттига д. (хьанга? сенга?) | хига | хишка |
| Дустара д. (хьанал? сенал?) | хил | ? |
БелгалдаккхарТоаде
- ↑ Henniker, J. C. (1949). «The Depth of the Surface Zone of a Liquid». Reviews of Modern Physics (Reviews of Modern Physics) 21 (2): 322–341. DOI:10.1103/RevModPhys.21.322.
- ↑ Pollack, Gerald. Water Science. University of Washington, Pollack Laboratory. — «Water has three phases – gas, liquid, and solid; but recent findings from our laboratory imply the presence of a surprisingly extensive fourth phase that occurs at interfaces.» ТӀеххьара техка хиннад 2011 Саькура 5 дийнахьа. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2013 Саькура 15 дийнахьа.
- ↑ Моря принесены на Землю из космоса?
- ↑ CIA- The world fact book. Central Intelligence Agency. ТӀеххьара техка хиннад 2008 оагӀой бетта 20 дийнахьа.
- ↑ Marine Science: An Illustrated Guide to Science
- ↑ 6,0 6,1 Gleick, P.H. Water in Crisis: A Guide to the World's Freshwater Resources. — Oxford University Press, 1993.
- ↑ Water Vapor in the Climate System (ингл.). American Geophysical Union. ТӀеххьара техка хиннад 2013 Саькура 13 дийнахьа. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2013 Саькура 15 дийнахьа.
- ↑ United Nations. Un.org (22 Муттхьал 2005). ТӀеххьара техка хиннад 2010 Баьцамеа 25 дийнахьа. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура 2013 Саькура 15 дийнахьа.
- ↑ Коштымо: йӧн, видан да кӱлешан нюанс-влак