ГӀойхий
ГӀойсу (да) ( гӀумк. Къой су — «Жена хиш»[2], жӏай. Сулахъ, доаргӀ. Кьас — «стремнина»[3], мухӀд. Сулак мыри, нохч. ГӀой-хи[4][5][6]) — ДаьгӀастера дода хий. ГӀойсу 169 км дӀаьха да (Ӏандий ГӀойсуца 336 км), хий ахара бассейна майда — 15200 км²[7]. ЖӀайхой ГӀойсуи Ӏандий ГӀойсуи вӀашагӀкхетарца хьахул из. Цкъахьалха Керттерча ГӀойсун аьле гӀолла доагӀ (кӀоаргал 700—1500 м я), тӀаккха Ахетлински чӀожеи, Чиркея водохранилищеи ЗӀамигача ГӀойсун аьле гӀолла дода, Къаспий фордах кхеталехьа дикка шералуш.
| Сулак | |
|---|---|
| авар. Сулахъ, кум. Сувлакъ, кум. Къой сув | |
 | |
| Экам | |
| ДӀоахал | 169 км |
| Бассейн | 15 200 км² |
| ДӀадодача хин дукхал | 176 м³/с (даьржех 123 км гаьна) |
| Водоток | |
| Хин корта | ераш хиш вӀашагӀкхетача моттиге: ЖӀайхой ГӀойхий, Ӏандий ГӀойхий |
| • Координаташ | 42°47′27″ с. ш. 46°47′46″ в. д.HGЯO |
| Хин даьрже | Къаспий форд |
| • Кхоачалу моттиг | Сулак (ДаьгӀасте) |
| • Лакхал | −28 м |
| • Координаташ | 43°15′16″ с. ш. 47°32′54″ в. д.HGЯO |
| Хий дода моттигаш | |
| Хин система | Къаспий форд |
| Мата | |
| Регион | ДаьгӀасте |
| Шахьараш | Гумбета шахьар, Унцукула шахьар, Буйнакска шахьар, Бешлоама шахьар, Къызыл-Юрта шахьар, Кумторкхаьла шахьар, Бабаюрта шахьар, Махач-Кхала |
| ГВР чура код | 07030000112109300000254[1] |
|
|
|
 Медиафайлаш Викиларма чу | |
.jpg)
ЦӀи
тоадеГӀойсу яха цӀи тюркий (гӀумкий) меттага йода — «къой сув» яхар цар меттала жена хий яхилга да[8].
Ах XX-гӀа бӀаьшу чакхдаллалца эрсаша а я́хай цу хих гӀумкашкара хьаийца́ цӀи — Койсу оалаш хиннад цар. Цул хьалхагӀа «Сулак» аьнна цу хин даьржех мара оалаш хиннадац. Сулак а гӀумкий овла болаш да: гӀумкий меттала сув хий да, хӀаьта «лакъ» яхар тюркий метташка яьржа йола суффикс я. ХьавӀашагӀтехача цу деша маӀан «хий даржар», «хий тӀада́лар» аьнна хьахул[9].
Гидрологи
тоаде
Хих дукхагӀа лоа дашарах дуз. Хий Тушолагара Михий беттага кхаччалца айлу, эггара лакхагӀа Этинга—Баьцамеа бетташка тӀадоалаш. июле. Среднегодовой расход воды — в 123 км от устья 176 м³/с. , 450 г/м³, наибольшая 45 000 г/м³.
Ганаш
тоадеЭггара доккхагӀа га — Ахсу, цул совгӀа ГӀойхих кхет Чвахунбак, Тлар, ЗӀамига ГӀойхий. 1963-ча шера денз «ГӀурий тракт» (эрс: Акташский тракт) яха ор даьккхад. Цу орах гӀолла ГӀурий а, Яьссий а хиш ГӀойхих кхет.
Нах баха моттигаш
тоадеГӀойхи тӀа Кизилюрт яха пхьаи, Дубки яха пхьан хьисапе юрти , даьрже Сулак яха пхьан хьисапе юрти я́д.
Хозяйственное использование
тоадеГӀойхиво Махачкхаьлл а Къаспий-Пхьа а кхоаб. Цун атагӀа иштта дика акклиматизаци яьй кхорзажӀале[10].
ГӀойхи тӀа тайп-тайпарча ГЭС каскад я: Миатли, Чирюрта, Чиркея, иштта йоккха йоаца Бавтугая. Цар массане оттабаь бола низ 1345,6 МВт я, цу тӀа кхы а 46,2 МВт ӀотӀакхетаргйолаш кагий ГЭС-аш а я ергйолаш. ГӀойхин ГЭС-а каскада юкъе гӀоргья уж а.
Хин реестра дар
тоадеРоссе паччахьалкхен хин реестра дарашта тӀатайжача ГӀойхий Малхбузерча-Къаспий бассейний гома юкъедод. ГӀойхин бассейн Тийрк да.
Паччахьалкхен хин реестра чура объекта код — 07030000112109300000254[7].
Къаьстта реестра чу дӀачӀоагӀдаь да ГӀойхин къаьнара хьоарсам (эрс: старое русло Сулака)[11]
Сурташ
тоаде-
Дубки яхача юрта гаьна доацаш улла ГӀойхин каньон -
ЖӀайхойи Ӏандийи ГӀойхиш вӀашагӀкхета мотт -
ГӀойхий
Белгалдаккхар
тоаде- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 9. Закавказье и Дагестан. Вып. 3. Дагестан / под ред. П. П. Буртовой. — Л.: Гидрометеоиздат, 1964. — 76 с.
- ↑ Бамматов Б. Г., Гаджиахмедов Н. Э. Кумыкско-русский словарь (Къумукъча-орусча сёзлюк). — 2013.
- ↑ Даргинско-Русский словарь (© Х. А. Юсупов) (эрс.). www.tsumada.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 18.10.2019. Архиве диллад 2018 шера кӀимарса 27 дийнахьа.
- ↑ Сулейманов, 1997, оа. 268, 332, 334-336.
- ↑ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю. А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7.
- ↑ Антология. «Чеченская Республика и чеченцы. История и современность». — Москва: Наука, 2006. — 576 с. — ISBN 5-02-034016-2.
- ↑ 7,0 7,1 Государственный водный реестр. Сулак (эрс.). textual.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Минприроды России (29 тушола 2009). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.12.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.03.2009.
- ↑ Кумыкско-русский словарь (Къумукъча-орусча сёзлюк), Бамматов Б. Г., Гаджиахмедов Н. Э. 2013 г.
- ↑ Идрисов Ю. М. Очерки истории северных кумыков. — Махачкала: Лотос, 2014. — С. 80.
- ↑ Чужеродные виды на территории России: Вторжение чужеродных видов: Млекопитающие: Procyon lotor — Енот-полоскун (эрс.). www.sevin.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 18.10.2019. Архиве диллад 2016 шера наджгоанцхой 31 дийнахьа.
- ↑ Государственный водный реестр. Сулак, старое русло (эрс.). textual.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Минприроды России (29 тушола 2009). ТӀеххьара техка хиннад укх дийнахьа: 20.12.2018. Архиве оттадаьд хьалхара хьаста чура укх дийнахьа: 29.03.2009.
Литература
тоаде- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — [1-е переизд. работы 1976—1985 гг., изменённое и дополн.]. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
- Сулак (река) // Доккха советий энциклопеди : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Сулак // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.